ابوالحسن علی بن نافع مشهور به زِریاب (حدود ۷۸۸م، شمال بین النهرین - ۸۵۷م یا ۲۴۶ق) موسیقی دان، خواننده و بربط نوازی ایرانی بود که در عراق، آفریقای شمالی و اندلس زیست. از برای سیاه رویی به زِریاب مشهور شد که نام توکای سیاه در آن زمان بوده است. او از اهالی موصل که در بغداد پرورش یافت و نزد از اسحاق موصلی و دیگران موسیقی آموخت. سپس در شام و اندلس به نواختن پرداخت. گفته می شود که بر
عود تاری پنجم وضع نمود. دختر زریاب، حمدونه، نیز به موسیقی پرداخت و در خوانندگی سرآمد بود و خوانندگان بسیاری از او آموختند. زریاب را ایجادکننده مکتب موسیقی عربی اندلسی و ترویج دهنده موسیقی عربی در مغرب می دانند. او آگاه از علوم هندسه، زمین شناسی و جغرافیا بوده است. گفته می شود عود و طرز نواختن آن را به اندلس و سپس اروپا برده است.
پیش از او یک روش آموزش سامان مند از روی قعده موجود نبوده. زریاب سه مرحله در مدرسه موسیقی قرطبه برای هنرجویان در نظر گرفت:
آموزش وزن ها و پایه های ایقاعی (ریتمیک)، بحور و کلام آواز.
نغمه های موسیقی آوازهای بدون تزئین و به گونه تازه کار و ساده.
در این مرحله که شاگرد ناچیز چیرگی ای می یابد، تحشیه یا زائده ها و تزئین ها آموزش داده می شد.
افزودن سیم پنجمی به بربط چهار وتره که مبدل به سازی پنج وتره می گردید. او از تارهای ابریشمی استفاده می نمود زیرا دگرگونی های آب و هوایی و شیمیایی، زیاد بر آن تأثیر نمی گذاشت و آن را در برابر ضربه و زخمه پایدارتر می نمود.
ساختن زخمه بربط از پرهای بال کرکس (بال عقاب هم نوشته اند)، جهت کامل کردن ایجاد صدادهی بهتر. او در گذشته و در زمان سکونت در دربار هارون الرشید نیز دگرگونی های در بربط داده بود. بربط او با آنکه مساوی سازهای دیگر و از همان چوب بود ولی از لحاظ وزن، یک سوم از وزن بربط های معمولی، سنگین تر بود. سیم اول از ابریشم تافته و بهتر از تارهای دیگر بربط می نمود و سیم های سوم و چهارم را از روده بچه شیر می تافت؛ که بر این باور بود که دوام و پایداری آن ها بهتر است.
به استناد به نوشته های جامعه شناس بزرگ «ابن خلدون»، زریاب در سال ۷۸۹ میلادی در یکی از روستاهای موصل در خانوادهٔ کرد به دنیا آمد و اصلیتش کرد بود. او شاگرد اسحاق موصلی موسیقی دان مشهور دربار هارون الرشید بود و پس از آن که اسحاق در اثر برتری زریاب در فن موسیقی و نیز فتنه انگیزی حاسدان به او بی لطف شد ترک بغداد کرد و به مغرب و بالاخره کوردوبا (قرطبه) در آندلس رفت. اما این داستان مورد شک است چون هارون الرشید در سال ۱۹۳ قمری درگذشت اما زریاب در سال ۲۰۶ یعنی حدود اوایل حکومت عبدالرحمان بن حکم به آندلس وارد شد.
زریاب در سال ۲۳۸ قمری درگذشت. او هشت پسر به نام های عبدالرحمان، عبیدالله، یحیی، جعفر، محمد، قاسم، احمد و حسن، و دو دختر به نام علیه و حمدونه داشت که کمی با موسیقی آشنا بودند. حمدونه از این میان در موسیقی از بقیه تواناتر بود.
نوازندگان عود و گیتار در کشورهای مغرب (الجزایر و مراکش) و اسپانیا معتقدند که فن عودنوازی و ابداع گیتار از کارهای زریاب بوده است. زریاب را همچنین آورنده آداب و آشپزی و لباس های شرقی، و حتی خمیر دندان، به اروپا می دانند.
wiki: عباس زریاب خویی (۱۲۹۸-۱۳۷۳)، مورخ، ادیب، نسخه شناس، نویسنده و مترجم ایرانی.
زَریاب موسیقی دانی ایرانی تبار بود که عود را به اندلس و اروپا برد.
رهنورد زریاب نویسنده معاصر افغانستانی.
سْپوژْمَی زریاب از شاعران افغانستان.
