کمال پاشازاده

شمس الدین احمد بن سلیمان معروف به ابن کمال یا کمال پاشازاده به سال ۸۷۳ متولد شد و به سال ۹۳۲ در عصر سلطان سلیمان به مقام شیخ الاسلامی رسید. وی در سال ۹۴۰ ه. ق درگذشت.
نگارستان (تألیف به سال ۹۳۹) به تقلید از گلستان سعدی
رساله در اثبات وجود خدا (چاپ ۱۳۱۶ قمری، استانبول)
رساله در منطق
دیوان : ابن کمال علاوه بر تاریخ و نویسندگی ، در شعر نیز دستی داشت . بخشی از دیوان او که شامل دو قصیده و حدود 300 غزل ترکی است ، به چاپ رسیده است .
تاریخ سلاطین عثمانی : ابن کمال پاشا این اثر را به زبان ترکی ، در سال 908 هجری آغاز نمود . این اثر به اشاره سلطان بایزید ، در هشت دفتر نوشته شده و هر دفتری از آن مربوط است به تاریخ یکی از شاهان عثمانی .
ترجمه منظوم قصیده برده : این اثر ، ترجمه ای است از قصیده معروف برده از بوصیری که ابن کمال پاشا آن را به ترکی سروده است .
یوسف و زلیخا : این اثر در قالب مثنوی است که به زبان ترکی و در هفت هزار و هفتصد و هفتاد و هفت بیت سروده شده و تقلیدی است از یوسف و زلیخای جامی که به بایزید دوم تقدیم شده است . در جای جای این مثنوی ، غزلهایی نیز درج گردیده است . این اثر تا کنون تصحیح و چاپ نگردیده و نسخه هایی از آن در کتابخانه موزه بریتانیا ، دانشگاه استانبول و کتابخانه آیت الله مرعشی موجود است . ( رک . انوشه ، 1383 : 690 ) .
دقایق الحقایق : کتاب لغتی است دربارهٔ زبان فارسی ، به ترکی که در آن دربارهٔ تمایزات میان مترادفهای آشکار زبان فارسی ، بحث گردیده است و به ابراهیم پاشا هدیه داده شده است . صفا دربارهٔ این اثر می نویسد : « ابن کمال پاشا، کوشیده است تا در دقایق الحقایق ، واژه های همسان و مترادف ( مثل بزرگ و بزرگوار ، سترک و کلان و مانند خاشاک و خاشه ، خس و خسک ) را برگزیند و معنای هر یک را شرح دهد . در حقیقت باید گفت ، این لغت نامه که اصلاً به ترتیب الفبایی تنظیم نشده ، بیشتر به نحوه استعمال واژه ها ، در ادب فارسی توجه داشته تا به بیان معنای هر واژه و نظم دادن آنها به صورت لغت نامه عادی و به همین سبب احمد بن خضر اسکوبی ، شاعر معروف به علوی ، آن را به نظم الفبایی حرفهای اول هر واژه در آورده و لغت نامه منظمی از آن ترتیب داده است » ( صفا ، 1373 : 5/392 ) .
محیط اللغه : این اثر فرهنگی است عربی ـ فارسی که ابن کمال پاشا آن را در سال 926 ق تألیف کرده است .
تفسیر قرآن : این تفسیر به زبان عربی نگاشته شده که ناتمام باقی مانده و نسخه ای دست نویس از آن در کتابخانه اسعد افندی نگهداری می شود ( انوشه ، 1383 : 690 ) .
ایضاح الاصلاح : این اثر که به نام اصلاح الوقایه المسمی بالایضاح نیز نامیده می شود ، به عربی است و دربارهٔ فقه حنفی که نسخه ای از این اثر نیز در کتابخانه اسعد افندی نگهداری می شود .
تغییر التنقیح : این کتاب به زبان عربی است و اصلاحی است بر تنقیح الاصول از عبیدالله محبوبی که ابن کمال پاشا آن را در سال 931 قمری به پایان رسانده است .
تغییر المفتاح : این اثر نیز اصلاح و تفسیر گونه ای است بر مفتاح العلوم سکاکی به زبان عربی .
الفلاح فی شرح المرح : الفلاح ، شرحی است بر مراح الارواح از احمد بن علی بن مسعود ( نفیسی ، 1344 : 813 ) .
قواعد الفرس : این کتاب که به نام قواعد فارسیه نیز نامیده می شود ، در دستور زبان فارسی است که در چهار باب و به دو زبان عربی و فارسی گزارش شده است .
مزیه السان الفارسی : نام کامل این اثر ، لسان الفارسی علی سائرالاسنه ما خلا العربی است که با نام برتری زبان فارسی بر دیگر زبانها به چاپ رسیده است .
رساله وجود : این اثر گفتاری است در وحدت وجود به شیوه صوفیان که به زبان فارسی نوشته شده است .
رساله یائیه : نام کامل این اثر ، رساله یائیه فی لسان الفارسی است . این کتاب شرح گونه ای است بر یاء زائد فارسی که در آخر واژه ها و فعلهای فارسی می آید .
رساله التعریب من التعجیم : این کتاب به عربی است و رساله ای است دربارهٔ واژه هایی که از زبان فارسی به عربی راه یافته است .
گفته اند نیاکان وی از ایرانیان بوده اند و جد مادری اش محیی الدین (وفات ۸۷۴) از ایران به عثمانی رفته و در توقات ساکن شده است. کمال پاشازاده در ابتدا جزو نظامیان بوده است و بعدها با مشاهده وجهه ای که علما دارند، به تحصیل مشغول شده است. استادان وی را خطیب زاده و معرف زاده و کستللی نوشته اند. وی پیش از مقام شیخ الاسلامی، قاضی ادرنه و قاضی آناطولی بود.
هنگامی که سلطان سلیم اول از علمای عثمانی درخواست کرد که مردم را برای جنگ با ایرانیان تهییج کنند، کمال پاشازاده نیز رساله ای در تکفیر شیعیان نوشت که موجب قربش نزد سلیم و ترقیات بعدی وی گردید. نامه هایی که سلطان سلیمان پیش از حمله به ایران به شاه طهماسب صفوی نوشته است به قلم اوست.
وی به فارسی و ترکی و عربی رسالات و کتاب هایی دارد که تعداد آن ها را بیش از سیصد نوشته اند. از آن جمله: