افغانستان از دیرباز گذرگاه و محل برخورد و آمیزش قوم های گوناگون بوده است. تجمع تشکل های نژادی - قومی در این سرزمین، شکل ویژه ای به ساختار اجتماعی، فرهنگی و سیاسی آن داده است. این اقوام به زبان ها و گویش های گوناگونی که به ۳ یا ۴ خانواده از زبان های عمدهٔ هندوایرانی، اورالی - آلتایی، دراویدی و احیاناً سامی تعلق دارند، صحبت می کنند. دو زبان اصلی مردم افغانستان فارسی دری و پشتو، هر دو از شاخهٔ فارسی خانوادهٔ هندواروپایی است و در قانون اساسی جدید افغانستان نیز، هر دوی این زبانِ رایج، به عنوان زبان های رسمی پذیرفته شده است. بیش از نیمی از مردم افغانستان فارسی زبان هستند، در حالیکه کمتر از ۴۲ درصد به زبان پشتو تسلط دارند، "ولی همه به زبان فارسی آشنائی دارند ". جمعیت به زبان فارسی، از گروه غربی زبان های ایرانی سخن می گویند. همچنان در ولایت هایی که بیش از دوسوم مردم آن گویش ور زبانی دیگر باشند، آن زبان به عنوان زبان رسمی سوم تلقی می شود.
ادبیات افغانستان
ادبیات پشتو
زبان فارسی در افغانستان
زبان پشتو
زبان های پامیری
زبان نورستانی
زبان پشه ای
زبان های ایرانی
زبان های هندوایرانی
گویشوران زبان فارسی در افغانستان، مردمان تاجیک، هزاره، ایماق و قزلباش هستند که عمدتاً در مناطق غربی، شمالی و مرکزی کشور زیست می کنند. زبان فارسی در نگارش های رسمی دولتی افغانستان با نام «زبان دری» یاد می شود، ولی مردم افغانستان در زبان گفتاری، زبان خود را با نام «فارسی» می شناسند. لهجه های مختلفی از زبان فارسی در افغانستان متداول است، از جمله هزارگی، هراتی، کابلی و… گویش فارسی متداول در هرات، بادغیس و فراه که تحت نام لهجه هراتی شناخته می شوند، به گویش فارسی زبانان شمال شرق ایران شباهت زیادی دارد و با گویش مرزنشینان ایران تقریباً یکی است. این گویش با گویش های رایج در استان های خراسان ایران در یک رده بندی قرار می گیرند. لهجه های شرق افغانستان از جمله لهجه بدخشی با لهجه های فارسی تاجیکستان شباهت دارد.
پشتو، زبان رسمی دیگر افغانستان از شاخهٔ ایرانی شمال شرقی است. گویشوران آن قوم پشتون می باشند و در افغانستان و پاکستان زندگی می کنند. زبان پشتو در نواحی جنوبی و شرقی کشور افغانستان و قسمت شمال غربی پاکستان متداول است. گروهی از پشتو زبانان در بلوچستان و در چیترال و کشمیر و در کنار مرزهای ایران و افغانستان سکونت دارند. هر چند زبان های فارسی و عربی در این زبان نفوذ یافته، پشتو بسیاری از خصوصیات اصیل زبان های ایرانی را حفظ کرده و خود لهجه های مختلف دارد مانند وزیری، اَفریدی، پیشاوری، قندهاری، غلزایی، بنوچی و غیره. طبق آخرین آمارهای بین المللی زبان های افغانستان به شرح زیر است؛ «۵۲٪ فارسی دری زبان، ۳۷٪ پشتو زبان، ۲٪ ترکمنی، ۱۳٪ ازبکی، ۲٪ بقیه زبان ها».
زبان های ایرانی دیگر افغانستان، زبان های پامیری هستند که در فلات پامیر در مسیر درهٔ پنج (آب پنج)، به خصوص در ولایت خودمختار کوهستان بدخشان در جمهوری تاجیکستان و نیز در استان بدخشان افغانستان رواج دارند. این زبان ها به پنج گروه تقسیم می شوند:
ادبیات افغانستان
ادبیات پشتو
زبان فارسی در افغانستان
زبان پشتو
زبان های پامیری
زبان نورستانی
زبان پشه ای
زبان های ایرانی
زبان های هندوایرانی
گویشوران زبان فارسی در افغانستان، مردمان تاجیک، هزاره، ایماق و قزلباش هستند که عمدتاً در مناطق غربی، شمالی و مرکزی کشور زیست می کنند. زبان فارسی در نگارش های رسمی دولتی افغانستان با نام «زبان دری» یاد می شود، ولی مردم افغانستان در زبان گفتاری، زبان خود را با نام «فارسی» می شناسند. لهجه های مختلفی از زبان فارسی در افغانستان متداول است، از جمله هزارگی، هراتی، کابلی و… گویش فارسی متداول در هرات، بادغیس و فراه که تحت نام لهجه هراتی شناخته می شوند، به گویش فارسی زبانان شمال شرق ایران شباهت زیادی دارد و با گویش مرزنشینان ایران تقریباً یکی است. این گویش با گویش های رایج در استان های خراسان ایران در یک رده بندی قرار می گیرند. لهجه های شرق افغانستان از جمله لهجه بدخشی با لهجه های فارسی تاجیکستان شباهت دارد.
پشتو، زبان رسمی دیگر افغانستان از شاخهٔ ایرانی شمال شرقی است. گویشوران آن قوم پشتون می باشند و در افغانستان و پاکستان زندگی می کنند. زبان پشتو در نواحی جنوبی و شرقی کشور افغانستان و قسمت شمال غربی پاکستان متداول است. گروهی از پشتو زبانان در بلوچستان و در چیترال و کشمیر و در کنار مرزهای ایران و افغانستان سکونت دارند. هر چند زبان های فارسی و عربی در این زبان نفوذ یافته، پشتو بسیاری از خصوصیات اصیل زبان های ایرانی را حفظ کرده و خود لهجه های مختلف دارد مانند وزیری، اَفریدی، پیشاوری، قندهاری، غلزایی، بنوچی و غیره. طبق آخرین آمارهای بین المللی زبان های افغانستان به شرح زیر است؛ «۵۲٪ فارسی دری زبان، ۳۷٪ پشتو زبان، ۲٪ ترکمنی، ۱۳٪ ازبکی، ۲٪ بقیه زبان ها».
زبان های ایرانی دیگر افغانستان، زبان های پامیری هستند که در فلات پامیر در مسیر درهٔ پنج (آب پنج)، به خصوص در ولایت خودمختار کوهستان بدخشان در جمهوری تاجیکستان و نیز در استان بدخشان افغانستان رواج دارند. این زبان ها به پنج گروه تقسیم می شوند:
wiki: زبان های افغانستان