زبان نیاهندوایرانی (به انگلیسی: Proto-Indo-Iranian language) که برخی آن را «زبان آریایی» نیز نامیده اند زبان گروهی از مهاجران هندو اروپایی بود که در حدود هزاره ۳ ق. م از هم نژادان خویش جدا شدند و در دشت های آسیای مرکزی رحل افکندند.
آریایی
زبان هندوایرانی
آریایی ها در اوایل هزاره ۲ ق. م به دو گروه بزرگ «هندوآریایی» و «ایرانی» تقسیم شدند. دسته ای از هندو آریایی ها خود را به آسیای صغیر و شمال میان رودان رساندند و با هوریان در آمیختند. وجود واژه های هندو آریایی و اسامی خاص هندو آریایی در کتیبه های میخی میتانی (متعلق به ۱۷۰۰ تا ۱۴۰۰ ق. م) نشان می دهد که هندو آریایی ها در آن هنگام در بین النهرین مردمی شناخته شده بودند و حتی در میان طبقات حاکم میز راه یافته بودند. در عهدنامه ای از حدود ۱۴۰۰ پ. م میان شوپیلولیومس، شاه هیتی و متیوزه یا کورتیوزه، شاه میتانی که در بغازکوی ترکیه یافت شده است، پادشاه میتانی به خدایانی هوری سوگند می خورد و چند نام خدای هندو آریایی را نام می برد: میتره miitra، وَرونه aruna، indara ایندره، ناسَتیه nassattiya. نیز در متنی هیتی دربارهٔ پروش است و ارابه رانی به قلم شخصی به نام کیکولی که آن نیز در بغازکوی یافت شده، چند عدد هندو آریایی دیده می شود: یک aika، سه tri,tera,ticra، پنج panza، نه na,nawa. بعلاوه، در متنی هوری از یورگان تپه (جنوب غربی کرکوک) کلماتی برای رنگ اسب به کار رفته است که اهل هندو آریایی دارد: babru (خرمایی)، parita (خاکستری). از سوی دیگر، در الواح گلی به خط میخی بابلی که در العمارنه مصر یافت شده، از حکمرانانی با نام های هندو آریایی نام برده شده است (مثل artamanya) که در اواسط هزاره ۲ ق. م در سوریه حکومت می کردند. کاسی ها نیز در ۱۷۶۰ ق. م بابل را فتح کردند، خورشید را šuriaš می نامیدند که واژه ای هندوآریای است.
در گذشته های بسیار دور آریایی زبان ها تماس هایی با بالتها، داکیه ای-میسیه ای ها و افوام فینو-اوگری داشتند. برای مثال واژه های orya (برده) و mete (عسل) در فینو-اوگری آغازین دخیل از آریایی آغازین است. درخشانی حضور گروهی از آریایی ها را در بین النهرین به هزاره های ۳و۴ ق. م به پیش از زمان سومریان، می رساند. به اعتقاد او، برخی از جای نام های نژادی در زبان سومری دخیل از آریایی است، مثلاً urudu در سومری (به معنی «مس»)، بازمانده rudhra آریایی (به معنی «سرخ») است.
کشفیات اخیر زبانشناختی وجود دسته دیگری از هندو اروپایی را در شمال دریای سیاه و در میان قبایل ایرانی تنبار اسکیتی تائید می کن. پیشتر همه واژه های آریایی آن منطقه را - که غالباً در منابع یونانی یافت می شود - واژه های اسکیتی و در نتیجه ایرانی می پنداشتند. اما اکنون روشن شده است که برخی آن واژه را نمی توان ایرانی دانست و باید هندو اروپایی به شمار آورد. مثل mesple (بدر، قرص کامل ماه؛ سنسکریت: mās، یعنی ماه؛ sinu یعنی رود تنائیس، رود دُن؛ سنسکریت: sindhu (رود، رود سند).
آریایی
زبان هندوایرانی
آریایی ها در اوایل هزاره ۲ ق. م به دو گروه بزرگ «هندوآریایی» و «ایرانی» تقسیم شدند. دسته ای از هندو آریایی ها خود را به آسیای صغیر و شمال میان رودان رساندند و با هوریان در آمیختند. وجود واژه های هندو آریایی و اسامی خاص هندو آریایی در کتیبه های میخی میتانی (متعلق به ۱۷۰۰ تا ۱۴۰۰ ق. م) نشان می دهد که هندو آریایی ها در آن هنگام در بین النهرین مردمی شناخته شده بودند و حتی در میان طبقات حاکم میز راه یافته بودند. در عهدنامه ای از حدود ۱۴۰۰ پ. م میان شوپیلولیومس، شاه هیتی و متیوزه یا کورتیوزه، شاه میتانی که در بغازکوی ترکیه یافت شده است، پادشاه میتانی به خدایانی هوری سوگند می خورد و چند نام خدای هندو آریایی را نام می برد: میتره miitra، وَرونه aruna، indara ایندره، ناسَتیه nassattiya. نیز در متنی هیتی دربارهٔ پروش است و ارابه رانی به قلم شخصی به نام کیکولی که آن نیز در بغازکوی یافت شده، چند عدد هندو آریایی دیده می شود: یک aika، سه tri,tera,ticra، پنج panza، نه na,nawa. بعلاوه، در متنی هوری از یورگان تپه (جنوب غربی کرکوک) کلماتی برای رنگ اسب به کار رفته است که اهل هندو آریایی دارد: babru (خرمایی)، parita (خاکستری). از سوی دیگر، در الواح گلی به خط میخی بابلی که در العمارنه مصر یافت شده، از حکمرانانی با نام های هندو آریایی نام برده شده است (مثل artamanya) که در اواسط هزاره ۲ ق. م در سوریه حکومت می کردند. کاسی ها نیز در ۱۷۶۰ ق. م بابل را فتح کردند، خورشید را šuriaš می نامیدند که واژه ای هندوآریای است.
در گذشته های بسیار دور آریایی زبان ها تماس هایی با بالتها، داکیه ای-میسیه ای ها و افوام فینو-اوگری داشتند. برای مثال واژه های orya (برده) و mete (عسل) در فینو-اوگری آغازین دخیل از آریایی آغازین است. درخشانی حضور گروهی از آریایی ها را در بین النهرین به هزاره های ۳و۴ ق. م به پیش از زمان سومریان، می رساند. به اعتقاد او، برخی از جای نام های نژادی در زبان سومری دخیل از آریایی است، مثلاً urudu در سومری (به معنی «مس»)، بازمانده rudhra آریایی (به معنی «سرخ») است.
کشفیات اخیر زبانشناختی وجود دسته دیگری از هندو اروپایی را در شمال دریای سیاه و در میان قبایل ایرانی تنبار اسکیتی تائید می کن. پیشتر همه واژه های آریایی آن منطقه را - که غالباً در منابع یونانی یافت می شود - واژه های اسکیتی و در نتیجه ایرانی می پنداشتند. اما اکنون روشن شده است که برخی آن واژه را نمی توان ایرانی دانست و باید هندو اروپایی به شمار آورد. مثل mesple (بدر، قرص کامل ماه؛ سنسکریت: mās، یعنی ماه؛ sinu یعنی رود تنائیس، رود دُن؛ سنسکریت: sindhu (رود، رود سند).
wiki: زبان نیاهندوایرانی