زیربنا و روبنا

زیربنا و روبنا (انگلیسی: Base and superstructure) از مفاهیم اساسی نظریه های مارکسیستی است. در نظریه مارکسیستی، جامعه انسانی از دو بخش تشکیل شده است: زیربنا و روبنا؛ زیربنا شامل نیروها و روابط تولید (روابط کارگر- کارفرما؛ تقسیم فنی کار، روابط مالکیت) است که در آن انسان ها به تولید ضروریات و نیازهای زندگی می پردازند. این روابط، دیگر روابط و همچنین اندیشه های جامعه را معین می کنند که به آن ها روبنا می گویند. روبنای یک جامعه شامل فرهنگ، نهادها، ساختارهای قدرت سیاسی، نقش ها، آداب مذهبی و دولت می شود. زیربنا، روبنا را تعیین یا مشروط می کند، اما روابط آن ها از نوع روابط علی نیست. به این دلیل که گاهی روبنا بر زیر بنا تأثیر می گذارد؛ امابه هر حال در اندیشه مارکس تأثیر زیربنا بر روبنا قاطع تر، مهم تر و مسلط است. در مارکسیسم ارتدوکس، زیربنا به صورت یک طرفه روبنا را معین می کند.
لوئی آلتوسر
ماده باوری دیالکتیکی
ماده باوری تاریخی
ماده باوری
مسئله زیربنا و روبنا از مسائل و مفاهیم بسیار مهم و کلاسیک در اندیشه مارکس و مارکسیسم است. نوع برداشت و تفسیر از الگویی که مارکس در آثارش پدیدآورده همواره مورد مناقشه بوده و اندیشمندان مختلف مارکسیست آن را به گونه های متفاوتی تفسیر کرده اند و این امر سبب انشعاب ها و نگرش های متفاوتی در نگرش مارکسیستی شده است. از سوی دیگر اندیشمندان علوم اجتماعی مختلف غیر مارکسیست به ویژه دورکیم و ماکس وبر در پاسخ به مارکس بسیاری از تحلیل های خود را سازمان داده اند.

زیربنا و روبنا (base and superstructure)
در آموزه های مارکس و انگلس، مفاهیم معطوف به رابطۀ میان سازمان اقتصادی جامعه، زیربنا، و سازمان سیاسی، حقوقی، فرهنگی و آگاهی اجتماعی جامعه، روبنا. به باور مارکس، مجموعۀ روابط تولیدیِ زندگی مادّی، روند حیات اجتماعی، سیاسی و به طور کلی فکری را مشروط می کند. شیوه ای که زیربنا و روبنا را تعیین می کند، موضوع مباحثه های بسیار بوده است و بسیاری از نویسندگان از انگلس به بعد کوشیده اند تا خود را از تقلیل گرایی و الزامات مکانیستی ای که این استعاره ممکن است القا کند، خلاص کنند. انتقاد دیگری که به این نظر وارد شده، آن است که مناسبات تولیدی صرفاً اقتصادی نیست و روابط سیاسی و ایدئولوژیک را نیز دربرمی گیرد. گاه این دیدگاه که همۀ قدرتِ علّی در زیربنا متمرکز است و هر پدیده ای در روبنا صرفاً پدید ه ای ثانوی است، اقتصادگرایی نامیده می شود. این مسائل آشکارا به مسائل ناشی از تلقی ذهن به عنوان پدیده ای ثانوی و عارض برجسم شبیه است که این بحث را درپی دارد که آیا چنین بینشی هرگونه قدرت عِلّی را از خصوصیات ذهنی سلب می کند؟ نیز← مارکس، کارل