دایرهالمعارف فارسی

دایرةالمعارف فارسی. دائرةالمعارف فارسی (معروف به دائرةالمعارف مصاحب) عنوان دانش نامه ای سه جلدی است که به ابتکار مؤسسهٔ انتشارات فرانکلین، به سرپرستی غلامحسین مصاحب و با مشارکت گروهی از نویسندگان و ویراستاران در ایران به زبان فارسی تدوین شده است.
احمد آرام
فریدون بدره ای
احمد بطحائی
محمود مصاحب
مصطفی مقربی
ابراهیم مکلا
در سال ۱۳۳۵، مؤسسهٔ فرانکلین، به مدیریت همایون صنعتی زاده، تصمیم به تهیهٔ ترجمهٔ فارسی از دائرةالمعارف یک جلدی کلمبیا وایکینگ (چاپ نیویورک) گرفت. سرپرستی این کار به غلامحسین مصاحب سپرده شد. اما غلامحسین مصاحب، پس از بررسی دائرةالمعارف آمریکایی، ترجمهٔ کامل آن را پاسخگوی نیازهای جامعهٔ ایرانی و فارسی زبان ندانست، و طرحی نو درانداخت که براساس آن بیش از ۱۰٬۰۰۰ مقالهٔ جدید دربارهٔ جنبه های مختلفِ تاریخ و فرهنگ ایران و اسلام تألیف شد و تعدادی از مقالاتِ دانشنامهٔ اسلام را عیناً ترجمه و در خود قرار داده بود و در شناسنامهٔ جلد اول، این اثر را کار مشترک تهران و نیویورک دانسته است.
جلد اول دائرةالمعارف فارسی (از حرف «الف» تا پایان «س») در سال ۱۳۴۵ ه‍.خ منتشر شد. در سال ۱۳۵۰، زمانی که بخش بزرگی از مقاله های جلد دوم تا حرف «ع» حروفچینی شده و آمادهٔ چاپ بود، غلامحسین مصاحب از کار سرپرستی دائرةالمعارف فارسی کناره گیری کرد. از آن زمان، سرپرستی دائرةالمعارف به رضا اقصی محول گشت و بخش اول از جلد دوم (از «ش» تا پایان «ل») در سال ۱۳۵۶ خورشیدی منتشر شد. بخش دوم جلد دوم (از «م» تا پایان «ی»)، با ویرایش مجدد و پاره ای اصلاحات، در سال ۱۳۷۴ ه‍.خ انتشار یافت.
در دائرةالمعارف فارسی، از آغاز کار، قواعد دقیقی برای انتخاب مدخل ها و حجم آن ها، تنظیم مقاله ها، معادل گذاری اصطلاحات، نحوهٔ ضبط و آوانگاریِ نام های خاص و اصطلاحات، ضبط علامت های اختصاری، ارجاع ها، رسم الخط فارسی و علائم نقطه گذاری وضع شد که در سراسر دائرةالمعارف رعایت گردید. این گونه روش مندی در دانشنامه های فارسی بی سابقه بود و سرمشقی برای تهیه کنندگان آثار مرجع در زبان فارسی قرار گرفت.

دایرةالمعارف فارسی
دایرةالمعارف فارسی
دانشنامه ای عمومی به فارسی به سرپرستی غلامحسین مصاحب. مؤسسۀ انتشارات فرانکلین در ۱۳۳۳ش درصدد برآمد که دایرةالمعارفی عمومی و یک جلدی براساس دایرةالمعارف کلمبیا وایکینگ تدوین کند و سرپرستی آن را به غلامحسین مصاحب سپرد. کار از همان ابتدا از ترجمۀ صرف مقالات به ترجمه و تألیفی تازه تبدیل شد تا کمبودهای دایرةالمعارف کلمبیا و نقایصی که مقالات آن برای خوانندگان فارسی زبان داشت برطرف شود. مصاحب، برای انتخاب عناوین، تنظیم مقالات، چگونگی ضبط اسامی، اعم از اشخاص و اماکن، ضبط اصطلاحات علمی، تنظیم علامات اختصاری و ارجاعات شیوه ای خاص وضع کرد. شیوه نامۀ دقیق این کتاب الگوی دایرةالمعارف های پس از خود شد. این دایرةالمعارف کلاً حدود ۵۱هزار مقاله و مدخل (۲۸هزار مقالۀ خارجی، ۱۳هزار مقاله مربوط به ایران و اسلام و ۱۰هزار مدخل ارجاعی) دارد. در میان مقالات تألیفی بیشترین تعداد مربوط به مقالات جغرافیایی است. اطلاعات هر مقاله مستند به منابع معتبر است. جلد اول این کتاب به قطع رحلی در سه ستون، از «الف» تا «س» در ۱۳۴۵ش انتشار یافت. در ۱۳۵۰ش، مصاحب از سرپرستی دایرةالمعارف کناره گرفت و سرپرستی جلد دوم (بخش اول) به رضا اقصی سپرده شد. جلد دوم در دو بخش تدوین شد که بخش اول از «ش» تا «ل» در ۱۳۵۶ش و بخش دوم از «م» تا پایان «ی» به همت انتشارات امیرکبیر در ۱۳۷۴ش منتشر شد. در تدوین این اثر افراد برجستۀ بسیاری همکاری داشتند، ازجمله عباس زریاب خویی، محمد معین، و عبدالحسین زرین کوب. بیش از نیمی از مقالات آن توسط هیئت تحریریۀ دایرةالمعارف (احمد آرام، فریدون بدره ای، احمد بطحائی، محمود مصاحب، مصطفی مقرّبی و ابراهیم مکلّا) تألیف و ترجمه شده است. اما این اثر، با وجود برخی کمبودها و گاه تناسب نداشتن حجم مقالاتش، به سبب ویژگی های منحصربه فردی که در روش تدوین مقالات و ضبط اعلام و دقت در ثبت مطالب دارد، مهم ترین و مستندترین دایرةالمعارف عمومی به فارسی است و نخستین دایرةالمعارفی است که به شیوۀ جدید برگرفته از سنت دایرةالمعارف نگاری اروپایی تدوین شده است.

دائرةالمعارف فارسی (معروف به دائرةالمعارف مصاحب) عنوان دانش نامه ای سه جلدی است که به ابتکار مؤسسهٔ انتشارات فرانکلین، به سرپرستی غلامحسین مصاحب و با مشارکت گروهی از نویسندگان و ویراستاران در ایران به زبان فارسی تدوین شده است.
• «نخستین دائرةالمعارف به سبک نوین است... دائرةالمعارف دوم دائرةالمعارف مصاحب است.»منوچهر ستوده -> لغت نامه دهخدا
• «دایرة المعارف مصاحب... برای خود سرگذشتی دارد با ریاست مؤسسه فرانکلین دوست گرامی آقای همایون صنعتی بود. او هم به فکرش رسید که دایرة المعارف بنویسد شبی مرا به خانه خود که بالاتر از چهارراه کالج بود دعوت کرد و آقای سیدحسن تقی زاده هم تشریف داشتند آقای تقی زاده فتح باب کردند و فرمودند که فرانکلین در نظر دارد دایرة المعارفی برای ایران تهیه کند و شما مسئولیت این کار را به عهده بگیرید. از ایشان اصرار و از بنده انکار. سرانجام قرار شد صبح که بنده فکرهای خود را جمع کردم به ایشان خبر بدهم. فردا صبح هم بنده جواب نفی دادم چون از بدقولی و تنبلی و سست رایی دوستان خود اطلاع داشتم؛ پس از یکی دو ماه دکتر غلامحسین مصاحب در این دام افتاد. کوشش و فعالیت و پشتکارهای همایون صنعتی سبب شد که دو مجلد از این دائرةالمعارف سروقت چاپ شود و به دست اهل علم و تحقیق برسد مجلد اول و دوم این کتاب در سال ۱۳۵۶ تماماً چاپ شد و به بازار رسید اما مجلد سوم آن پس از وقفه و طفره ۱۸ساله توسط شرکت سهامی کتاب های جیبی در سال ۱۳۷۴ به دست علاقه مندان رسید البته با قیمت ۱۴ هزار تومان اسمی و ۱۶ و ۱۷ هزار تومان رسمی، این عاقبت دائرةالمعارف نویسی است.» -> منوچهر ستوده
• «همایون با مطالعه و فعالیتی که برای به وجود آوردن یک دایرهالمعارف بزرگ کرده بود، بودجه ای به مبلغ چهارصد هزار دلار توسط دفتر مرکزی فرانکلین از بنیاد فورد گرفت و برای سرپرستی و مدیریت در ترجمه و تألیف آن مدتی مطالعه کرد و با استادان معروف و سرشناس در رشته های تاریخ و جغرافیا و علوم مختلف مذاکره و مشورت کرد. وقتی که طرح همایون برای ایجاد دایرهالمعارف برملا شد چند نفری خود را کاندیدای این کار کردند، از جمله شجاع الدین شفا و علی اصغر حکمت و… ولی همایون صلاحیت آنها را برای این کار قبول نداشت و برای اینکه آنها را از سر باز کند می گفت اختیار دست من نیست، شما باید با مؤسسه مرکزی مذاکره کنید؛ و بالاخره قرعه به نام دکتر غلامحسین مصاحب افتاد که از ریاضی دانان نامی و استاد دانشگاه بود و کتاب های متعددی دربارهٔ ریاضیات تألیف کرده بود که در دانشگاه ها تدریس می شد و به این کار علاقه زیادی داشت.» -> عبدالرحیم جعفری

[ویکی اهل البیت] دایره المعارف فارسی (مصاحب). این کتاب نخستین دایره المعارف عمومی در زبان فارسی است که بر اساس شیوه های نوین و معتبر دایره المعارف نویسی تهیه شده و شامل 30000 مقاله ترجمه شده و 10000 مقاله تألیفی است.
این دایره المعارف در دو جلد در قطع رحلی بزرگ (21×31) سانتی متر و با تصاویر و نقشه های سیاه و سفید تدوین شده است که هر صفحه آن دارای سه ستون است و مجموعاً 3572 صفحه متن و 81 صفحه مقدمه دارد. جلد اول آن از حرف "الف" تا "ش" در 1345 انتشار یافت. جلد دوم در دو بخش تدوین شد که بخش اول از حرف "ش" تا "ل" در سال 1359 و بخش دوم از حرف "ل" تا "ی" در سال 1374 منتشر گردید.
مؤسسه انتشارات فرانکلین در سال 1335 به پیشنهاد حسن تقی زاده (1257-1348) درصدد تألیف دایره المعارفی بر اساس دایره المعارف یک جلدی کلمبیا وایکینگ (چاپ نیویورک، 1953م.) برآمد. سرپرستی آن به غلامحسین مصاحب (1289 - 1358) سپرده شد. در ابتدا بنا بر ترجمه مقالات بود، اما به گفته مصاحب بسیاری از مقالات آن دایره المعارف برای خوانندگان امریکایی نوشته شده بود و برای جوابگویی به نیازهای فارسی زبانان لازم بود. 10000 مقاله به آن افزوده شود و حدود 10000 مقاله آن کنار گذاشته شود. بدین ترتیب کار از صورت ترجمه خارج شد و جنبه تألیف و ترجمه به خود گرفت. اعضای هیأت تحریریه و برخی نویسندگان آن عبارت بودند از: احمد آرام، فریدون بدره ای، احمد بطحایی، عباس زریاب خویی، عبدالحسین زرین کوب، مهدی محقق، مصطفی مقرّبی، و محمود مصاحب.
از آنجا که دایره المعارف نویسی به شیوه نوین در زبان فارسی سابقه نداشت، مصاحب نظامی خاص برای انتخاب عناوین، تنظیم مقالات، ضبط تلفظ ها و اصطلاحات علمی، ضبط فارسی علوم خارجی و علامات اختصاری، ارجاعات، رسم الخط، علائم نقطه گذاری و دیگر موارد وضع کرد که در سراسر کتاب از آن پیروی شد.
تنظیم این دایره المعارف الفبایی است و در آن حرف "آ" و "الف" با هم آمده است. اسامی افراد به صورت اسم اشهر آمده و در مورد افراد معاصر از قاعده کلی تقدم نام خانوادگی استفاده گردیده، اما گاه از این روش عدول شده است؛ مثلاً شرح حال "پروین اعتصامی"، "فروغ فرخزاد" و "فیدل کاسترو" ذیل نام کوچک فرد آمده است. قواعد وصل و فصل، فاصله میان کلمات که تا پیش از مصاحب به هیچ وجه تعریف شده و تحت قاعده نبود، توجه به کوتاه نویسی، کوتاهی و بلندی جمله های هر بند و یکدستی شیوه نگارش مقالات از ویژگی های ارزنده کتاب است.
برای تلفظ کلمات و اسامی از حروف آوانگاری بین المللی استفاده شده است. جدول الفبایی صوتی مأخوذ از الفبای لاتینی و جدول اختصارات نیز برای صرفه جویی در فضا و حجم دایره المعارف به کار گرفته شده است که در "مدخل" جلد اول و ابتدای جلد دوم آمده است.
از دیگر ویژگی های این دایره المعارف روش خاص مصاحب در وضع لغات جدید علمی و ترجمه اصطلاحات خارجی است؛ از جمله ابداع حرف "ایرانیک" در فارسی به جای حرف "ایتالیک" در متون لاتینی؛ توجه به واژه سازی و ساختن مصدرهای جعلی، مثل "یونیدن"، "اکسیدن" و "قطبیدن"؛ آوردن کلمات ابتدا به ساکن و آواهای بیرون از شش مصوت کوتاه و بلند فارسی و ارائه معادل های انگلیسی یا فرانسوی مدخل ها، به خصوص مدخل های علمی.
در سال 1350، مصاحب از کار سرپرستی دایره المعارف کناره گیری کرد. تا آن زمان، بخش زیادی از مقالات جلد دوم تا حرف "ع" حروفچینی و آماده چاپ شده بود. سرپرستی جلد دوم (بخش اول) را رضا اقصی بر عهده گرفت. این جلد به سرمایه انتشارات امیرکبیر که امتیاز نشر این کتاب را از فرانکلین خریده بود، به چاپ رسید. دلیل انتشار این جلد در دو بخش، در اختیار قرار دادنِ سریع ترِ قسمتی از آن به خوانندگان و تقسیم کتاب به دو حجم نسبتاً برابر بوده است.