[ویکی فقه] جَیهانی ، خاندانی مشهور در بخارا در دوره سامانیان بوده اند که تنی چند از آنان وزیر و صاحب منصب بودند.
واژه «جیهانی» نسبت خانواده مشهوری در بخاراست که عده ای از بزرگان آن، در زمان سامانیان در دستگاه آنان سمت وزارت را به عهده داشتند و یا عهده دار مشاغل مهم دیگری بودند. برخی از اعضای این خاندان از نظر
علم و ادب اشتهار داشتند. سه نفر از وزرای سامانیان که به جیهان منسوب و به جیهانی شهرت یافته اند، عبارت اند از: ابوعبدالله محمد بن احمد بن نصر، و (پسرانش) محمد بن محمد مکنی به ابوعلی و احمد بن محمد. ریاست دیوان وزارت را در زمان سامانیان به جز خاندان جیهانی، افرادی چون بلعمی، مصعبی و عتبی نیز به عهده داشتند. به گفته قزوینی ، نسبت جیهانی از نام نیای ایشان به دست آمده است . جیهان در میان
عرب و
عجم نام متداولی برای مردان بود، اما
یاقوت حموی (۱۹۶۵، ذیل «جیحون »، «جیهان »)، به
روایت از حمزه اصفهانی ، جیهان را نام شهری بر ساحل جیحون دانسته که خاندان جیهانی به آن منسوب اند. از این خاندان آگاهی چندانی در دست نیست و
ضبط آشفته و خلط نام ها در منابع بر مشکل افزوده است .
افراد مشهور
برخی افراد مشهور این خاندان ، عبارت اند از:۱. ابوعبداللّه محمدبن احمد جیهانی؛۲. ابوعلی محمدبن محمد جیهانی؛۳. ابوعبداللّه احمد بن محمد جیهانی؛۴. ابومنصور عبیداللّه بن احمد جیهانی.
← محمد بن احمد جیهانی
۱. ابن اثیر.۲.
ابن حوقل .۳. ابن عدیم ، بغیه الطلب فی تاریخ حلب، چاپ سهیل زکّار، بیروت (? ۱۴۰۸/۱۹۸۸).۴.
ابن فضلان ، رساله ابن فضلان ، چاپ سامی دهان ، دمشق ۱۳۷۹/۱۹۶۰.۵. ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الاسماء و الکنی و الانساب ، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی ، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶.۶.
ابن ندیم (تهران ).۷. ابن ندیم (لایپزیگ ).۸.
ابوریحان بیرونی ، الا´ثار الباقیه عن القرون الخالیه، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.۹. ابوریحان بیرونی ، الجماهر فی الجواهر، چاپ یوسف الهادی ، تهران ۱۳۷۴ ش .۱۰. محمدبن محمد ادریسی ،
کتاب نزهه المشتاق فی اختراق الا´فاق، قاهره : مکتبه الثقافه الدینیه،) بی تا.(.۱۱. احمدبن حامد افضل الدین کرمانی ، کتاب عقدالعلی للموقف الاعلی، چاپ علیمحمد عامری نائینی ، تهران ۱۳۵۶ ش .۱۲. واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد، ترکستان نامه : ترکستان در عهد هجوم مغول، ترجمه کریم کشاورز، تهران ۱۳۶۶ ش .۱۳. اسماعیل بغدادی ، هدیه العارفین، ج ۲، در
حاجی خلیفه ، ج ۶.۱۴. تاریخ
سیستان ، چاپ محمدتقی بهار، تهران : زوار، (? ۱۳۱۴ ش).۱۵. عبدالملک بن محمد
ثعالبی ، آداب الملوک ، چاپ جلیل عطیه ، بیروت ۱۹۹۰.۱۶. عبدالملک بن محمد ثعالبی ، لطائف المعارف، چاپ ابراهیم ابیاری و حسن کامل صیرفی ، (قاهره ? ۱۳۷۹/۱۹۶۰).۱۷. عبدالملک بن محمد ثعالبی ، یتیمه الدهر، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره ۱۳۶۶/۱۹۴۷.۱۸. حاجی خلیفه، کشف الظنون.۱۹. حدودالعالم من المشرق الی المغرب ، با مقدمه بارتولد و حواشی و تعلیقات مینورسکی ، ترجمه میرحسین شاه ، کابل ۱۳۴۲ ش .۲۰. خواندمیر.۲۱. عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی ، التدوین فی اخبار قزوین ، چاپ عزیزاللّه عطاردی ، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.۲۲. عبدالحسین زرین کوب ، تاریخ مردم ایران : کشمکش با قدرت ها، تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۶۸ ش .۲۳. سمعانی .۲۴. عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، المزهر فی علوم اللغه و انواعها، چاپ فؤاد علی منصور، بیروت ۱۹۹۸.۲۵. صفدی ، الوافی بالوفیات.۲۶. عبداللّه بن عمر صفی الدین بلخی ، فضائل بلخ ، ترجمه عبداللّه بن محمدحسینی بلخی ،چاپ عبدالحی حبیبی ، تهران ۱۳۵۰ ش.۲۷. حاجی بن نظام عقیلی ، آثار الوزراء، چاپ جلال الدین محدث ارموی ، تهران ۱۳۴۸ ش .۲۸. محمدبن محمد عوفی ، جوامع الحکایات و لوامع الروایات، قسم ۲، ج ۲، چاپ امیر بانوکریمی (مصفا) و مظاهر مصفا، تهران ۱۳۶۲ ش .۲۹. محمدبن محمد عوفی ، لباب الالباب، چاپ ادوارد براون و محمد قزوینی ، لیدن ۱۳۲۱ـ۱۳۲۴/۱۹۰۳ـ۱۹۰۶.۳۰. زکریابن محمد قزوینی ، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات ، چاپ فاروق سعد، بیروت ۱۹۷۸.۳۱. محمد قزوینی ، یادداشت ها، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۲ ش .۳۲. ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی ، تاریخ الادب الجغرافی العربی ، نقله الی اللغه العربیه صلاح الدین عثمان هاشم ، قاهره ۱۹۶۳ـ ۱۹۶۵.۳۳. عبدالحی بن ضحاک گردیزی ، تاریخ گردیزی ، چاپ عبدالحی حبیبی ، تهران ۱۳۶۳ ش .۳۴. مسعودی ، تنبیه .۳۵. مقدسی ، احسن التقاسیم.۳۶. احمدبن علی منینی ، الفتح الوهبی (شرح الیمینی )، قاهره ۱۲۸۶.۳۷. محمدرضا ناجی ، تاریخ و تمدن اسلامی در قلمرو سامانیان ، تهران ۱۳۷۸ ش .۳۸. محمدبن جعفر نرشخی ، تاریخ بخارا ، ترجمه ابونصر احمدبن محمدبن نصرقباوی ، تلخیص محمدبن زفربن عمر، چاپ مدرس رضوی ، تهران ۱۳۵۱ ش .۳۹. عمربن محمد نسفی ، القند فی ذکر علماء سمرقند، چاپ یوسف الهادی ، تهران ۱۳۷۸ ش .۴۰. حسن بن علی نظام الملک ، سیرالملوک (سیاست نامه )، چاپ هیوبرت دارک ، تهران ۱۳۵۵ ش .۴۱. سعید نفیسی ، « در باره ترجمه اشکال العالم »، راهنمای کتاب، سال ۲، ش ۳ (آذر ۱۳۳۸).۴۲. سعید نفیسی ، «وزرای آل سامان : خانواده جیهانیان »، ارمغان ، سال ۱۱، ش ۳ (خرداد ۱۳۰۹).۴۳. یاقوت حموی ، کتاب معجم
البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.۴۴. یاقوت حموی ، معجم الادباء، چاپ احسان عباس ، بیروت ۱۹۹۳.۴۵. EI ۲, s.v. "Djughrafiya. I-V" (by S. Maqbul Ahmad);۴۶. ibid, Suppl ., fascs. ۵-۶, Leiden ۱۹۸۲, s.v. "Al-Djayhani" (by Ch. Pellat);۴۷. Richard N. Frye, The golden age of Persia: the Arabs in the East , London ۱۹۷۵;۴۸. Vladimir Fedorovich Minorsky, "A false Jayhani", BSOAS , XIII (۱۹۴۹);۴۹. Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum , London ۱۹۶۶.
wikifeqh:
خراسان بزرگ، کنار رود جیحون میباشد.
وی مشهورترین رجل نامی خاندان جیهانی است. جیهانی پس از ابوبکر بن حامد نسفی چندی وزیر احمد بن اسماعیل سامانی بود. سپس زمانی که امیر نصر بن احمد (301-333) هنوز به حد رشد و بلوغ نرسیده بود، عهدهدار وزارت وی شده است. وی در دو مرحله در زمان امیر نصر بن محمد به وزارت رسیده است. مرحله اول از سال 301 تا 309 و مرحله دوم از سال 325 تا 328. جیهانی در دوره وزارتش به اتفاق دولتمردان سامانی از جمله حمویة بن علی امور کشور را سامان داد. در این زمان منصب وزارت از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. تکوین نظام دیوانی سامانیان بیشتر مرهون کوششهای ابوعبدالله جیهانی بوده است.
تمامی مورخان و نویسندگان از
تدبیر و درایت جیهانی در وزارت سخن گفتهاند و معتقدند در دوره او کارها مرتب شد و مملکتدارای نظم شد. ابناثیر مینویسد: «اداره امور و ریاست دولت نصر بن احمد به ابوعبدالله محمد بن احمد جیهانی واگذار شد. او کارها را مرتب و مملکت را منظم کرد».
مورخان نوشتهاند: «چون وی به وزارت نشست، به همه ممالک جهاننامه نوشت و رسمهای همه درگاهها و دیوانها را طلب کرد، سپس در رسم و رسومات آنها نظر کرد و هر رسمی که نیکوتر و پسندیدهتر بود را انتخاب کرد و دستور داد آن رسوم را مورد استفاده قرار دهند و به تدبیر او همه امور مملکت سامان یافت». وی برای اداره دیوان وزارت سامانی بسیاری از مراسمات و تشکیلات ایران عهد ساسانی را در امور وارد کرد. از پایان وزارت ابوعبدالله جیهانی و انتصاب ابوالفضل بلعمی به جای او اطلاعی در دست نیست؛ اما احتمالاً وی بر اثر فشار فقهای بخارا و شاید به اتهام زندقه و الحاد برکنار شده است.
محمد بن احمد جیهانی فردی دانا و بسیار باهوش و فاضل بود. ابنفضلان سفیر خلیفه عباسی در سفرنامه خود از جیهانی به نیکی یاد کرده و مینویسد: «وی در سراسر خطه خراسان به شیخ العمید مشهور بود».
