تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء

تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء کتابی دربارهٔ تاریخ عمومی اثر حمزه اصفهانی است که نام اصلی آن تواریخ کبارالامم بوده و با نام های دیگری چون تاریخ کبارالبشر و کتاب الامم نیز ذکر شده است، تنها کتاب تاریخی به جامانده از حمزه اصفهانی است که در آن، در ده باب به ذکر سال حکومت پادشاهان و حکام ایران، روم، یونان، قبط، اسرائیل، لخم، غسّان، حمیر، کنده و قریش، و پیامبران معاصر با برخی از این فرمانروایان پرداخته است. وی هنگام ذکر تاریخ قریش، از تاریخ مَعَدّیان آغاز کرده و آن را تا دوران اسلام و سپس عصر خلفا تا ۳۵۰ هجری قمری ادامه داده است، ضمن آنکه از توجه به حکومت های ایرانی معاصر عصر خلفا نیز غفلت نکرده است. محور اصلی این کتاب تعیین سنوات صحیح حکومت حکام و پادشاهان با کمک محاسبات نجومی است و از این رو بیش از آنکه رویکردی تاریخی داشته باشد، تقویمی است حاوی برخی تفاصیل تاریخی و اجتماعی. با این حال، دقت به کاررفته در آن توأم با روش علمی نگارش کتاب، اهمیت آن را تا حد یک اثر معتبر تاریخی ارتقا داده است. چند نسخهٔ خطی کامل و ناقص از این کتاب موجود است. نخستین بار در ۱۸۴۴، میلادی، گوتوالت متن عربی کتاب و در ۱۸۴۸ میلادی ترجمهٔ لاتینی آن را در لایپزیگ منتشر کرد. در ۱۸۶۶ میلادی مولوی کبیرالدین این کتاب را با عنوان تاریخ ملوک الارض در کلکته به چاپ رساند. در ۱۹۳۲ میلادی داود پوته ترجمهٔ انگلیسی آن را در بمبئی منتشر کرد. نخستین بار، در ۱۳۴۶ خورشیدی جعفر شعار این کتاب را به فارسی ترجمه کرد که با عنوان تاریخ پیامبران و پادشاهان انتشار یافت.
فاتحی نژاد، عنایت الله (۱۳۶۹). «حمزه اصفهانی». در سید محمدکاظم موسوی بجنوردی. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. بیست و یکم. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

تاریخُ سِنی مُلوک الاَرْض و الاَنبیاء
کتابی در تاریخ عمومی به عربی از حمزۀ اصفهانی (۲۷۰ـ۳۶۰ق). این کتاب که از منابع معتبر و اصیل و کهن تاریخی به شمار می رود در دَه باب تدوین شده که در باب های اول تا نهم، تاریخ سلسله های پادشاهی افسانه ای و تاریخی ایران باستان، مقدونیه، یونان، روم، مصر، و نیز پادشاهان و انبیای بنی اسرائیل و شاهان عرب قبل از اسلام؛ و در باب دهم تاریخ قریش و پادشاهان عرب دوران اسلامی و نیز سلسله های ایرانی و پادشاهان آن ها تا ۳۵۰ق آمده است. این کتاب از قرن ۴ق مورد استفادۀ فراوان مورخان اسلامی قرار گرفته است. چاپ نخست آن توسط گوتوالد در لایپزیگ منتشر شد (۱۸۴۴) و سپس در بیروت به چاپ رسید (۱۹۶۱). جعفر شعار این کتاب را به فارسی ترجمه و با عنوان تاریخ پیامبران و شاهان چاپ و منتشر کرد (تهران، چاپ دوم: ۱۳۶۴ش)

[ویکی فقه] تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء (کتاب). تاریخ سنی ملوک الارض و النبیاء اثر حمزه بن حسن اصفهانی است که به زبان عربی و متعلق به قرن ۲۸۰ ق می باشد. این کتاب که به ذکر مطالب تاریخی به صورت مختصر پرداخته، دارای موضوعات مختلف و ذکر رویدادهای گوناگون است. یکی از جالب ترین مطالب این کتاب، بررسی تطبیقی عید نوروز با ماه های هجری قمری تا زمان وفات مؤلف است که به صورت مقارنه ای و تطبیقی هر سال را جداگانه ذکر نموده است. مؤلف بزرگ، حمزه اصفهانی در این کتاب به موضوع تاریخ و کار تاریخ تطبیقی می پردازد که در نوع خود ابتکاری است. نام مشهور این کتاب «تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء» می باشد؛ ولی صاحب الذریعه نام این کتاب را «تاریخ ملوک الارض» ذکر کرده است.
مولف، این کتاب را به «ده باب» تقسیم و باب دهم را نیز به ۱۰ فصل تقسیم کرده است. در باب اول به تاریخ حکومت ملوک فارس و ضمن نقد ، صحت و سقم این تاریخ ها مدت حکومت هر یک را بیان می کند. این باب در پنج فصل می باشد. در باب دوم تا نهم نیز به همین شیوه عمل کرده و درباره ملوک روم، یونان، قبطی ها، لخمی ها، غسانی ها، حمیری ها و ملوک کنده و مدت حکومت آن ها سخن گفته است. در باب دهم به تفصیل به ذکر تاریخ قریش و ملوک عرب پرداخته و با سال های ایرانی یا زمان حکومت شاهان ایرانی تطبیق داده و در ده فصل نکاتی در زمینه و حوادث مختلف بیان کرده است. جالب توجه این که وی در چندین جای به وضعیت آب و هوایی، زلزله ها، بیماری های شایع و گسترده هم اشاره می کند. در فصل نهم و دهم از باب دهم به ذکر والیان طبرستان و خراسان می پردازد و سال به قدرت رسیدن آن ها را یک به یک بیان می کند.
گزارش محتوا
از دیگر نکات جالب توجه در این کتاب تطبیق عید نوروز با سال ها و ماه های هجری قمری است که از سال اول هجری تا سال وفات خود؛ یعنی ۳۵۱ هجری قمری را دقیقا بیان کرده است. و بدین شکل اقدام به ارائه تاریخ تطبیقی عید نوروز باستانی با تاریخ هجری قمری نموده است. در میان آثار حمزه اصفهانی کتابی موسوم به سنی ملوک الارض و الانبیاء نیامده است. در این باره دو احتمال وجود دارد، یکی آن که این اثر منسوب به حمزه اصفهانی است، دیگر آن که این اثر در اصل دارای نام دیگری بوده است. لیکن از قرارین برمی آید که کتاب سنی ملوک الارض و الانبیاء بر کتاب تواریخ الامم منطبق است. بدین گونه در اصل نام کتاب، تواریخ کبار الامم و یا حتی بقول صاحب مجمله التواریخ، تاریخ بوده است. مؤید این گفتار آن که ابوریحان بیرونی از کتاب تواریخ الامم، حمزه اصفهانی نقل قول هایی کرده است، که عینا در سنی ملوک الارض و الانبیاء موجود است و نقل قول های زیادی که ابوریحان از حمزه اصفهانی نموده است، با کتاب سنی ملوک الارض و الانبیاء همخوانی دارد. و جای هیچ تردیدی نمی گذارد که این اثر در آن ایام به نام تاریخ کبار الامم مشهور بوده است. علاوه بر ابوریحان بیرونی ، نویسنده دیگری که از کتاب تواریخ الامم (تاریخ الامم) استفاده و نقل قول نموده، ابن خلدون است که موارد منقول او با کتاب سنی ملوک الارض و الانبیاء همخوانی دارد.
← نقل قول ابن خلدون از تواریخ الامم
منابع حمزه اصفهانی، در کتابش به نسبت فصول کتاب متغیر است. منابع او در تاریخ ایران قبل از اسلام کتاب یا مجموعه کتاب هایی به نام خدانیامه می باشد؛ حمزه تقریبا تمام ترجمه های خداینامه را از نظر گذرانده و یا به نحوی به آن ها دسترسی داشته است. او نقل کرده است، هشت جلد کتاب در این مورد به دست آوردم که عبارتند از کتاب سیر ملوک الفرس ترجمه ابن مقفع، کتاب سیر الملوک الفرس ترجمه محمد بن جهم برمکی، کتاب تاریخ ملوک الفرس، ترجمه زادویه بن شاهویه اصفهانی، کتاب سیر الملوک الفرس ترجمه یا تالیف محمد بن بهرام مطیار اصفهانی، کتاب تاریخ ملوک بنی ساسان، ترجمه یا تالیف هشام بن قاسم اصفهانی و سرانجام کتاب تاریخ ملوک بنی ساسان اصلاح بهرام بن مردانشاه موبد ولایت شاپور از بلاد فارس.