تاریخ عالم ارای عباسی

wikijoo: تاریخ_عالم_آرای_عباسی

wikifeqh: شاه عباس اول (متوفی 1038ق.)، تألیف اسکندربیگ منشی، منشی شاه عباس است. اسکندربیگ در 1025ق. تألیف آن را شروع کرد و آن را «عالم آرای عباسی » نامید.
کتاب حاضر، مشتمل بر یادداشت مصحح؛ آقای ایرج افشار بر چاپ سوم کتاب، مقدمه گردآورنده فهرست(افشار)، دیباچه مولف، دو صحیفه و یک خاتمه است.
مقدمه درباره نسب و احوال پادشاهان صفوی و ظهور شاه اسماعیل و رویدادهای حکومت اوست. صحیفه اول که در 1025ق. به پایان رسیده است، 12 مقاله را شامل می شود: مقاله اول، به سلطنت جانشینان شاه اسماعیل (شاه طهماسب اول، شاه اسماعیل ثانی و سلطان محمد خدابنده) و جلوس شاه عباس اول بر تخت سلطنت، و 11 مقاله دیگر به روحیات، ویژگی های اخلاقی و اجتماعی و عادات او اختصاص یافته است. صحیفه دوم که بخش اعظم عالم آرای عباسی است، به سلطنت شاه عباس مربوط می شود. مؤلف آن را به دو «مقصد» و یک «خاتمه» تقسیم کرده است: مقصد اول (یا جلد دوم)، از جلوس شاه عباس تا پایان سال سی ام سلطنتش در 1025ق، و مقصد دوم (یا جلد سوم) 12 سال آخر سلطنت شاه عباس از 1026ق. تا مرگ وی در 1037ق.را دربر می گیرد. از «خاتمۀ» کتاب که مؤلف آن را «حکایات غریبه و روایات عجیبه «نامیده، اکنون نشانی در دست نیست و یا نویسنده خود، به تألیف آن نپرداخته بوده است.
عالم آرای عباسی را از نظر اهمیت مطالب آن می توان به دو بخش تقسیم کرد: بخش نخست از آغاز کتاب تا حدود وقایع اواخر روزگار سلطان محمد خدابنده که مؤلف از منابع گوناگون و روایات شفاهی بهره برده است؛ بخش دوم که اسکندربیک خود در مقام منشی دیوان ناظر بسیاری از رویدادها بوده، از اهمیت بیشتری برخوردار است. اسکندربیک، چنانکه خود گفته، درباره نسب پادشاهان صفوی و احوال نیاکان این دودمان - مانند بیشتر منابع آن دوره - بر صفوه الصفای ابن بزاز تکیه داشته، و از «اتفاق جمهور علمای انساب»، یاد کرده است که نسب شیخ صفی الدین اردبیلی را به امام موسی کاظم(ع) رسانده اند. مؤلف جز آن به روایات شفاهی نیز استناد جسته، و گاه درباره آن داوری کرده است.
مهم ترین بخش تاریخ عالم آرای عباسی، بخش دوم آن است که حاوی شرح وقایعی است که اسکندربیک به اقتضای شغل خود ناظر بسیاری از آن ها بوده است. افزون بر این، استفاده او از اسناد دولتی و تماس با دولتمردان حکومت و ایلچیان دولت های بیگانه، به این بخش از اثر وی اعتبار بیشتری بخشیده است. عالم آرای عباسی از آغاز تا زمان جلوس شاه عباس کبیر، به طور موضوعی فصل بندی شده، و از این پس دقیقاً بر اساس سنوات نگارش یافته است. هر فصل با ذکر سال ترکی و معادل هجری قمری آن آغاز شده، و همین گونه به ترتیب سال های سلطنت شاه عباس پیش رفته است؛ هر چند در تطبیق آن ها گاه خطاهایی رخ داده که نتیجه تصحیف، یا لغزش خود مؤلف بوده است.