قلعه تاریخی فورگ (قلعه میرزا رفیع خان). مختصات: ۳۲°۵۰′۴۱″شمالی ۵۹°۵۶′۵۴″شرقی / ۳۲٫۸۴۴۸°شمالی ۵۹٫۹۴۸۳°شرقی / 32.8448; 59.9483
قلعهٔ با عظمت و کم نظیر فورگ یا قلعهٔ میرزا رفیع خان که خوشبختانه تا حدود زیادی از گزند حوادث مخرب طبیعی و مصنوعی و دست تطاول زمانه در امان مانده است، همچون نگینی شاهوار در میان آثار باستانی و تاریخی استان خراسان جنوبی می درخشد. این بنا در در زمره ۱۰ قلعه تاریخی مهم کشور و از آثار مهم و قابل توجه ایران است که علاوه بر جایگاه ملی، ظرفیت ثبت در فهرست میراث جهانی را داراست. این قلعه در روستای فورگ در پنج کیلومتری شهرستان «درمیان» در استان خراسان جنوبی واقع است.
قلعهٔ فورگ در جبهه شمالی روستای فورگ در ارتفاع ۱۸۴۰ متری بر روی ارتفاعات ابتدای درهٔ «درمیان» که منتهی به دشت اسدیه است، قرار دارد. از نظر مکان یابی دارای موقعیت سوق الجیشی نسبتاً مناسبی است که بر کل روستا، مزارع و راه های ارتباطی منطقهٔ شرقی پیرامون خود احاطه دارد. وسعت قلعه حدود ۹۲۰۰ متر مربع است که گستردگی آن از شرق به غرب است. ورودی اصلی قلعه در حصار شرقی آن قرار گرفته که البته پایین ترین نقطه قلعه به شمار می رود. به طور کلی در معماری قلعه از سمت شرق به غرب سه بخش عمده قابل تشخیص است، بخش اول در سمت شرق شامل انبار علوفه، محل زندگی خدمه، محل نگهداری احشام، و حوض انباری است. قسمت دوم قلعه که در مرکز قلعه قرار دارد، در ارتفاع بالاتری نسبت به بخش اول قرار گرفته است که در فاصله ۵۰ متری از محل نگهداری احشام احداث شده به محل نگهداری آذوقه و تدارکات نظامی و محل سکونت سربازان و مسجد اختصاص دارد و سومین بخش که حالت مرکزیت قلعه را دارد. در بالاترین بخش قلعه و در دو طبقه احداث شده که بر کل روستا و راه های ارتباطی پیرامون منطقه اشراف دارد.در بخش شرقی قلعه که ورودی، برج های نگهبانی، آب انبار و فضاهای دیگر را شامل می شود به دلیل درصد بالای تخریب در آن ها امکان تشخیص دقیق نوع کاربریشان وجود ندارد.به دلیل وجود آثاری از برج و بارو در حد فاصل این بخش با بخش اول، این احتمال وجود دارد که مرحلهٔ دوم دفاعی قلعه بوده تا بدین وسیله لایه های دفاعی بخش اصلی قلعه یعنی کهندژ تکمیل تر شود. در گوشه شمال شرقی این قسمت برجی خشتی وجود دارد با تزیینات چلیپایی یا طرح لوزی که در میان مردم روستا به برج کبوتر خانه شهرت دارد. سومین بخش قلعه که در غربی ترین قسمت آن و نیز در مرتفع ترین بخش قلعه قرار دارد، به وسیلهٔ دو برج و حصاری مستحکم و بلند از بخش دوم جدا شده است، وجود این برج ها و حصارها نشان دهندهٔ اهمیت زیاد این بخش است. این قسمت که کهندژ یا شاهنشین قلعه محسوب می شود، دارای فضاهای دست نخورده بیشتری نسبت به دو قسمت قبل است. وجود فضاهایی مانند هشتی ها، راهروهای ارتباطی، اصطبل، محل ذخیره آذوقه، برج های نگهبانی، و فضاهایی با کاربری های دیگر از مهم ترین ویژگی های این قسمت می باشد، کهندژ یا ارگ دارای دو طبقه بوده که طبقه فوقانی آن جز قسمت های محدود، دچار تخریب شده است. از دیگر عناصر معماری نقبی است که به خارج از قلعه راه دارد که به منظور برداشت آب، در زمان محاصره قلعه یا خروج اضطراری و پنهانی ساخته شده است.
این تونل زیر زمینی که در حال حاضر تا یکصد پله آن قابل تردد است، در جریان نبرد میرزا رفیع خان با میر علم خان و پسرش امیر اسدالله خان مورد استفاده قرار گرفت که در کتاب عین الوقایع به آن اشاره شده است: «... اسماعیل خان و عطاخان با اهالی، اطاعت و تبعیت کردند و افغان ها با میرزا رفیع خان، حاجی فتح خان افغان و بهبود پسر نظر خانِ قلعه گاهی، از یک سمت قلعه نقب زده و شبانه فرار کردند.»در این بخش نویسنده شاید دچار اشتباه شده و به احتمال زیاد از همین نقبی که قبلاً ایجاد شده استفاده کرده اند وگرنه در یک فرصت محدود در حین جنگ، حفر نقب جهت فرار امکان پذیر نمی باشد. یکی از ویژگی های مهم قلعه تبعیت ساختار کالبدی و فضایی آن از شکل توپوگرافی محل استقرار آن است که شاید همین وضعیت آن را از دیگر قلاع به ویژه قلاع کوهستانی متمایز می کند.با وجود آن که برج ها و باروهای قلعه استحکام لازم را به آن داده است، مکان یابی آن خالی از اشکال نیست به گونه ای که کوه های غرب قلعه به آن اشراف کامل دارد. آن گونه که در عین الوقایع نیز به استفاده مهاجمان از این نقطه ضعف اشاره شده است. البته در خصوص ایرادی که ذکر شد، بایستی عنوان نمود که مکان یابی قلعه را باید در ظرف زمانی خودش مطالعه کرد. شاید در دورهٔ ناصری (ناصرالدین شاه) که استفاده از توپ در جنگ های محلی در این منطقه رایج گشته است، این آسیب پذیری قلعه آشکار شده باشد در حالی که در دوره های اولیه که این سلاح ها معمول نبوده، شاید بهترین مکان یابی صورت گرفته باشد.هنوز در خصوص تاریخ اولیه ساخت قلعه اظهار نظر دقیق و مستندی وجود ندارد. به استناد مدارک موجود و کتاب دیوان لامع و اظهار نظرهای محلی، ساخت بنا در حدود سال های ۱۱۶۰ هجری قمری در زمان حکومت نادر شاه افشار به وسیلهٔ میرزا بقاخان فرزند میرزا رفیع خان اول آغاز می شود و سپس توسط پسرش میرزا رفیع خان دوم تکمیل می گردد. در دیوان لامع نیز به مجهول بودن زمان درست ساخت قلعه اشاره شده و آمده است: «اما آیا به راستی بنای قلعه را میرزا بقاخان آغاز کرده و فرزند او میرزا رفیع خان (نوادهٔ لامع) به پایان برده است یا از بناهای کهنه است و این دو و سابقان این دو هر کس دستی در آن برده و به تعمیر و تکمیل آن همت گمارده، امری است که تاکنون محقق نشده است. نه از روی سندهای مکتوب و نه از طریق قول سینه به سینه سالخوردگان. چه بسا که لامع و پدر او نیز این قلعه را در تصرف داشته اند و محل زندگی و مرکز حکومت و پناهگاه روزگار کُربَت و صعوبت شان در مقابل هجوم دشمنان و امیران زمان بوده است.»
قلعهٔ با عظمت و کم نظیر فورگ یا قلعهٔ میرزا رفیع خان که خوشبختانه تا حدود زیادی از گزند حوادث مخرب طبیعی و مصنوعی و دست تطاول زمانه در امان مانده است، همچون نگینی شاهوار در میان آثار باستانی و تاریخی استان خراسان جنوبی می درخشد. این بنا در در زمره ۱۰ قلعه تاریخی مهم کشور و از آثار مهم و قابل توجه ایران است که علاوه بر جایگاه ملی، ظرفیت ثبت در فهرست میراث جهانی را داراست. این قلعه در روستای فورگ در پنج کیلومتری شهرستان «درمیان» در استان خراسان جنوبی واقع است.
قلعهٔ فورگ در جبهه شمالی روستای فورگ در ارتفاع ۱۸۴۰ متری بر روی ارتفاعات ابتدای درهٔ «درمیان» که منتهی به دشت اسدیه است، قرار دارد. از نظر مکان یابی دارای موقعیت سوق الجیشی نسبتاً مناسبی است که بر کل روستا، مزارع و راه های ارتباطی منطقهٔ شرقی پیرامون خود احاطه دارد. وسعت قلعه حدود ۹۲۰۰ متر مربع است که گستردگی آن از شرق به غرب است. ورودی اصلی قلعه در حصار شرقی آن قرار گرفته که البته پایین ترین نقطه قلعه به شمار می رود. به طور کلی در معماری قلعه از سمت شرق به غرب سه بخش عمده قابل تشخیص است، بخش اول در سمت شرق شامل انبار علوفه، محل زندگی خدمه، محل نگهداری احشام، و حوض انباری است. قسمت دوم قلعه که در مرکز قلعه قرار دارد، در ارتفاع بالاتری نسبت به بخش اول قرار گرفته است که در فاصله ۵۰ متری از محل نگهداری احشام احداث شده به محل نگهداری آذوقه و تدارکات نظامی و محل سکونت سربازان و مسجد اختصاص دارد و سومین بخش که حالت مرکزیت قلعه را دارد. در بالاترین بخش قلعه و در دو طبقه احداث شده که بر کل روستا و راه های ارتباطی پیرامون منطقه اشراف دارد.در بخش شرقی قلعه که ورودی، برج های نگهبانی، آب انبار و فضاهای دیگر را شامل می شود به دلیل درصد بالای تخریب در آن ها امکان تشخیص دقیق نوع کاربریشان وجود ندارد.به دلیل وجود آثاری از برج و بارو در حد فاصل این بخش با بخش اول، این احتمال وجود دارد که مرحلهٔ دوم دفاعی قلعه بوده تا بدین وسیله لایه های دفاعی بخش اصلی قلعه یعنی کهندژ تکمیل تر شود. در گوشه شمال شرقی این قسمت برجی خشتی وجود دارد با تزیینات چلیپایی یا طرح لوزی که در میان مردم روستا به برج کبوتر خانه شهرت دارد. سومین بخش قلعه که در غربی ترین قسمت آن و نیز در مرتفع ترین بخش قلعه قرار دارد، به وسیلهٔ دو برج و حصاری مستحکم و بلند از بخش دوم جدا شده است، وجود این برج ها و حصارها نشان دهندهٔ اهمیت زیاد این بخش است. این قسمت که کهندژ یا شاهنشین قلعه محسوب می شود، دارای فضاهای دست نخورده بیشتری نسبت به دو قسمت قبل است. وجود فضاهایی مانند هشتی ها، راهروهای ارتباطی، اصطبل، محل ذخیره آذوقه، برج های نگهبانی، و فضاهایی با کاربری های دیگر از مهم ترین ویژگی های این قسمت می باشد، کهندژ یا ارگ دارای دو طبقه بوده که طبقه فوقانی آن جز قسمت های محدود، دچار تخریب شده است. از دیگر عناصر معماری نقبی است که به خارج از قلعه راه دارد که به منظور برداشت آب، در زمان محاصره قلعه یا خروج اضطراری و پنهانی ساخته شده است.
این تونل زیر زمینی که در حال حاضر تا یکصد پله آن قابل تردد است، در جریان نبرد میرزا رفیع خان با میر علم خان و پسرش امیر اسدالله خان مورد استفاده قرار گرفت که در کتاب عین الوقایع به آن اشاره شده است: «... اسماعیل خان و عطاخان با اهالی، اطاعت و تبعیت کردند و افغان ها با میرزا رفیع خان، حاجی فتح خان افغان و بهبود پسر نظر خانِ قلعه گاهی، از یک سمت قلعه نقب زده و شبانه فرار کردند.»در این بخش نویسنده شاید دچار اشتباه شده و به احتمال زیاد از همین نقبی که قبلاً ایجاد شده استفاده کرده اند وگرنه در یک فرصت محدود در حین جنگ، حفر نقب جهت فرار امکان پذیر نمی باشد. یکی از ویژگی های مهم قلعه تبعیت ساختار کالبدی و فضایی آن از شکل توپوگرافی محل استقرار آن است که شاید همین وضعیت آن را از دیگر قلاع به ویژه قلاع کوهستانی متمایز می کند.با وجود آن که برج ها و باروهای قلعه استحکام لازم را به آن داده است، مکان یابی آن خالی از اشکال نیست به گونه ای که کوه های غرب قلعه به آن اشراف کامل دارد. آن گونه که در عین الوقایع نیز به استفاده مهاجمان از این نقطه ضعف اشاره شده است. البته در خصوص ایرادی که ذکر شد، بایستی عنوان نمود که مکان یابی قلعه را باید در ظرف زمانی خودش مطالعه کرد. شاید در دورهٔ ناصری (ناصرالدین شاه) که استفاده از توپ در جنگ های محلی در این منطقه رایج گشته است، این آسیب پذیری قلعه آشکار شده باشد در حالی که در دوره های اولیه که این سلاح ها معمول نبوده، شاید بهترین مکان یابی صورت گرفته باشد.هنوز در خصوص تاریخ اولیه ساخت قلعه اظهار نظر دقیق و مستندی وجود ندارد. به استناد مدارک موجود و کتاب دیوان لامع و اظهار نظرهای محلی، ساخت بنا در حدود سال های ۱۱۶۰ هجری قمری در زمان حکومت نادر شاه افشار به وسیلهٔ میرزا بقاخان فرزند میرزا رفیع خان اول آغاز می شود و سپس توسط پسرش میرزا رفیع خان دوم تکمیل می گردد. در دیوان لامع نیز به مجهول بودن زمان درست ساخت قلعه اشاره شده و آمده است: «اما آیا به راستی بنای قلعه را میرزا بقاخان آغاز کرده و فرزند او میرزا رفیع خان (نوادهٔ لامع) به پایان برده است یا از بناهای کهنه است و این دو و سابقان این دو هر کس دستی در آن برده و به تعمیر و تکمیل آن همت گمارده، امری است که تاکنون محقق نشده است. نه از روی سندهای مکتوب و نه از طریق قول سینه به سینه سالخوردگان. چه بسا که لامع و پدر او نیز این قلعه را در تصرف داشته اند و محل زندگی و مرکز حکومت و پناهگاه روزگار کُربَت و صعوبت شان در مقابل هجوم دشمنان و امیران زمان بوده است.»