زبان شناسی تطبیقی

زبان شناسی تطبیقی یا زبان شناسی هم سنجشی (به انگلیسی: Comparative linguistics) یکی از شاخه های عمده در زبان شناسی تاریخی است که به همسنجی زبان ها به منظور اکتشاف و استخراج نزدیکی ها و خویشاوندی های آن ها در طول تاریخ می پردازد.زبان شناسی تطبیقی (و یا در اصل واژه شناسی تطبیقی) شاخه ای از علم زبان شناسی تاریخی است که مقایسهٔ زبان ها را برای کشف ارتباطات تاریخی آن ها انجام می دهد.
گونه شناسی به مقایسهٔ زبان ها می پردازد تا آن ها را بر اساس ویژگی هایشان طبقه بندی کند. هدف نهایی درک قوانین کلی حاکم بر زبان هاست. شباهتهای گونه ای روابط تاریخی را دربرنمی گیرند. با این وجود، می توان از مباحث این شاخه در زبان شناسی تطبیقی استفاده کرد.
زبان شناسی تماسی به مطالعه در مورد نتایج حاصل از تماس کاربران زبان های مختلف، به ویژه وام واژه ها، می پردازد. مطالعات عملی در مورد وام واژه ها بخشی از زبان شناسی تاریخی محسوب می شود. یکی از اهداف علم اشتقاق این است که مشخص شود کدام واژه از زبان های دیگر قرض گرفته شده است. این موضوع هم برای روش های تطبیقی و هم برای روش های مقایسهٔ واژگان بسیار مهم است، زیرا عدم توانایی در شناسایی واژگان قرضی می تواند موجب تحریف نتایج شود.
زبان شناسی مقابله ای، زبان ها را با هدف کمک به یادگیری زبان با یکدیگر مقایسه می کند و بر آن است تا تفاوت های عمدهٔ دو زبان را مشخص کند. از این روش تنها برای زبان های امروزی استفاده می شود.
ارتباطات تکوینی متضمن مبدأ مشترک یا زبان اولیه است. هدف زبان شناسی تطبیقی این است که ساختار خویشاوندی زبان ها را ایجاد کند و زبان اولیه را بازسازی نماید و همچنین تغییراتی را که منجر به پیدایش زبان های امروزی شده کشف کند. برای ایجاد تمایز میان زبان های بازسازی شده و زبان های موجود، زبان شناسی تطبیقی هر صورتی را که از متون باقی مانده بدست نیامده با علامت ستاره مشخص می کند. روش هایی برای طبقه بندی زبان ها به وجود آمده اند که گستره ای از تحقیقات ساده تا آزمودن فرضیه های رایانه ای را دربرمی گیرند. چنین روش هایی فرایندی طولانی را برای رسیدن به این مرحله می پیمایند.
راهکارهای اصلی در زبان شناسی تطبیقی مقایسهٔ نظام های واج شناسی، تاریخ تحول واژگان، دستور زبان و واژگان دو یا چند زبان است. در اصل، هر تفاوت میان دو زبان مشابه باید تا حد امکان قابل توضیح باشد و الگوی تغییرات سیستمی آن ها ثابت باشد. حتی ممکن است مقایسه محدودتر شود، برای مثال تنها در سطح واژگان صورت پذیرد. در برخی روش ها ممکن است تا زبان اولیه بازسازی شود. اگرچه زبان اولیهٔ بازسازی شده بوسیلهٔ روش های تطبیقی فرضی است، اما دارای قدرت پیش بینی است.
طرح فردینان دو سوسور مبنی بر این بود که زبان های هندواروپایی دارای نوع خاصی از صامت ها است که در زبان های غیر هندواروپایی یافت نمی شود. اکتشافات مربوط به زبان هیتی، از زبان های هندواروپایی در آناتولی، نیز از این طرح حمایت کرد. وی ثابت کرد صامتهایی که سوسور از آن ها نام برده تنها در محدوده ای که وی پیش بینی کرده بود به کار می رفته اند.