باستان شناسی افغانستان

در طول قرن ها، قشرهای پیاپی از هویت ها، فرهنگ ها و باورها سرزمینی را که امروزه افغانستان نامیده می شود بازشناسانده اند. این تداوم روند تاریخی، تنوعی پرباری را به وجود آورده که میراث فرهنگی باستانی این کشور را ترسیم می کند: از پیکره های یونانی-بودایی گندهارا گرفته تا نگاره هایِ دیواریِ مغاره های بامیان و تا نقوش تذهیب و خوشنویسی که زینت بخش بناهای دوران نخستین اسلامی هستند.پیکرهٔ زنی مشهور به «شاهدخت باختری» با لباس کاوناکِس (Kaunakes)، بدست آمده از مجموعهٔ باستان شناسیِ بلخ-مرو (BMAC) یا «تمدن آمودریا»، سرزمین باستانی باختر در شمال افغانستان، هزارهٔ دوم پیش از میلاد، موزیم لوور در پاریس   سرستون کریتنی، پایگاه باستان شناسی آی خانم در ولایت تخار، سدهٔ دوم پیش از میلاد، موزیم ملی افغانستان   تاج طلایی از گور ششم متعلق به یک زن، پایگاه باستان شناسی طلاتپه در ولایت جوزجان، سدهٔ اول پیش از میلاد - سدهٔ اول پس از میلاد، موزیم ملی افغانستان   تصویر یونانی-رومی از یک گلادیاتور بر روی ظرف شیشه ای، پایگاه باستان شناسی بگرام در ولایت پروان، سده دوم پس از میلاد، موزیم ملی افغانستان   سنگ نوشتهٔ رباطک به زبان باختری و خط یونانی، از دوران کانیشکا، امپراتور مقتدر کوشانی، در این سنگ نوشته زبان بکاررفته در آن بنام «زبان آریایی» (ariao) یاد شده، پایگاه باستان شناسی سُرخ کوتَل در ولایت بغلان، سدهٔ دوم پس از میلاد، موزیم ملی افغانستان   تندیس بودای کوچک (۳۸ متر) در سال ۱۹۷۷ (قبل از آنکه توسط طالبان در سال ۲۰۰۱ تخریب شود)، سدهٔ دوم پس از میلاد، بامیان، مرکز افغانستان   چند چهره نگاری (Portrait)، بدست آمده از نیانشگاه تپه کلان، پایگاه باستان شناسی هَده در ولایت ننگرهار، سدهٔ سوم پس از میلاد، موزیم گیمه در پاریس   پیکرهٔ بوداسف بدست آمده از نیایشگاه فندقستان در ولایت پروان، سدهٔ هفتم پس از میلاد، موزیم گیمه در پاریس
همان طور که از میان رودان (بین النهرین؛ عراق امروزی) به سبب تمدن های کهن و باستانی اش به عنوان "گهوارهٔ تمدن"، و از مصر باستان به سبب اهرام باستانی اش به عنوان "عجایب دنیای باستان" خوانده می شود، از افغانستان نیز به سبب موقعیت مهم و حساس ژئواستراتژیکی و ژئوپولیتیکی اش و حضور موزائیکی غنی از فرهنگ ها و تمدن های بزرگ در تاریخ هزاران سالهٔ این سرزمین به عنوان "چهارراهِ فرهنگ های باستان" یاد می شود.
افغانستان، امروزه با داشتن بیش از ده هزار پایگاه باستان شناسی مهم، بعد از مصر دومین غنی ترین و ارزشمندترین گنجینه های باستان شناسی دنیا را در خود جای داده است. افغانستان یکی از معدود کشورهای منطقه است که فهرست پایگاه های باستان شناسیِ آن در کتابی دو جلدی زیر عنوانِ فهرست پایگاه های باستان شناسیِ افغانستان (عنوان فرانسوی: Catalogue des sites archeologiques d'Afghanistan/عنوان انگلیسی: Archaeological gazetteer of Afghanistan)، نوشته وارویک بال در سال ۱۹۸۲ میلادی در پاریس به چاپ رسید. در این مجموعه دو جلدی جزئیات ۱۲۷۱ پایگاه عمده باستان شناسی افغانستان آمده، که این رقم تنها %۱۰ از کُل مجموعه پایگاه های باستان شناسی در افغانستان را در بر می گیرد.
براساس آثار بدست آمده از این پایگاه ها، بروشنی دیده می شود که افغانستان پیوندگاه فرهنگ های مهم خاورمیانه، آسیای مرکزی، آسیای جنوبی و یونان باستان بوده و اقوام مختلف از عصر پارینه سنگی، طی دوره های مختلف تاریخی در این سرزمین زندگی کرده اند.