علیشیر نوایی ( 1501 - 1441 )
1 - بیوگرافیسی
[ تورک دونیأسی نینگ] بییک [ میللی] شاهیری، عاقیلداری و دولت ایشگأری. اول هرات شهرینده دولت آدام سی نینگ ماشغالاسیندا دوغولیار. اونونگ اؤیی صونغات آداملاری نینگ، شاهیرلارینگ اویشیأن یری بولوبدور. 15 یاشلاریندا ایکی دیلده غوشغی یازیان شاهیر حوکمونده بللی بولوپدیر. اول هراتدا، ماشاتدا و سمرقنددا بیلیم آلیپدیر. 1469 دا مکدپ یولداشی پادشاه حوسین بایقارانینگ مهرداری بولوپدور. 1472 ده وزیرلیگه بللنیأر و امیر عنوانینی آلیار. شوندا اول عالملارا، نقاشلارا، سازاندالارا، شاهیرلارا، خطّاط لارا کومک بریپ دوروپدیر. اوز سریشده سینه کوپریلر، یوللار، کرون سارایلار، مکدپلر و صونغات آداملاری اوچین اوسساخانالار قوردوروپدیر. علشیر نوایی اؤزاثرلرینده اومانیزمینگ اولی نوسغاسینی قالدیردی. اونونگ توتیان پروگرسسیو ( مترقی ) پوزیسیاسی کوشک عملدارلارینگ آراسیندا ناراضی لیق دوره دیأر. 1487 ده اونی آسترابادا حاکم ادیب ایبریپ، شول یرده هم اونونگ جانینا قصد اتمگی قورایارلار. شیله یاغدایلار ضرارلی ع. ن. غوللوق ایشینی تاشلاپ، 1488 ده هراتا دولانیپ گلیأر و قالان عمرینی چپر دوره دیجیلیگینه باغیشلایار. ع. ن. نینگ ادبی میراثی کوپ هم هرطاراپلیدیر. اول 15 - نجی عاصیر اورتا آسیاسی نینگ روحی دورموشینی آیدینگ گورکزیأن 30 آ قولای قوشغیلار ییغیندیسینی، اولی پایا مالار ( منظومه لر ) و قیمماتلی علمی اثرلر دوره دیپدیر. بو اثرلرده اول، اورتا آسیا و یاقین گوندوغارینگ حالقلارینینگ ادبیاتی نینگ اوزاق عاصیرلارینگ دوامیندا توپلان چپرچیلیک تجریبه سینی دوره دیجی لیکلی اولانیپدیر.
آیراتین هم غازال اونونگ کوپ دوره دن جانری بولوپدیر. اوللاقان 5 پایا مادان عبارات دونیأ مشهور ؛خمسه؛ دوره دیجیلیگی ع. نوایی نینگ اوسسادلیغی نینگ اینگ یوقاری درجه سی حاساپلانیار.
شول دوویرده تورک دیلینی پوئزیا ( شعر ) اوچین گودک حاساپ اتجک بولوپدیرلار. اما ع. ن. اؤزی نینگ 1499 - نجی ییلدا یازان؛ محاکمه اللغتین؛ آدلی اثرینده بو دوشونجأنینگ دویبوندن یالنگیشلیغینی علمی هم تئورتیکی تایدان ثبوت ادیأر. گنیال شاهیر اوزونینگ بیتیرن اولی ایشلری بیلن دینگه اؤزبک حالقی دأل ایسم اویغور، تورکمن، آذربیجان، تاتار و اهلی تورک دیللی حلقلارینگ ادبیاتی نینگ اؤسمه گینده اولی قوشاندی بولوپدیر. اونونگ اؤزی هم بو حالقلارینگ آراسیندا گینگدن مشهورلیغا ایه بولدی.
ع. نوایی تورکمنلرینگ آراسیندا هم ادیل اؤز شاهیرلاری یالی سؤیولیپ گلیپدیر. گچمیشده اونونگ اثرلری آیراتین هم خمسه سی مکدپ - مدرسه لرده ساپاق ادیلیپ گچیلن بولسا، حأضیر اونونگ هممه اثرلری اؤوره نیلیار. شاهیرینگ تورکمنلرینگ آراسیندا قادیمدان بأری تانالیاندیغینا اونونگ اثرلری نینگ بیزینگ میللی فولکلوریمیزا اورناشیپ قالاندیغی - دا گووأ گچیار. ع. نوایی تورکمن فولکلور اثری نینگ بیرنأچه سی نینگ قاهریمانیدیر. تورکمنینگ ساز صونغاتیندا اورأن مهم اورون توتان نوایی پرده سی بولماغی - دا ینه بیر آیدینگ مثالدیر.
2 - عمومی تورک - اسلام مدنیه تی نینگ، ادبیاتی نینگ و خاصلارینگ دیللری نینگ دؤریشینه بیر سره دیش:
عرب - اسلام گویچلری بوتین ایران و تورکوستانا یرلشمه گیندن سونگ اؤز کولونی دولتلرینی قوریارلار. بو دولتلرینگ بوروکراسی سیندا سیاسی، نظامی ، تجاری و مدنی ایشلرینده دورلی میللتلر قوشولیار. بو میللت لرینگ آغرامینا گؤرأ عاراب دیلینگ یانیندا بیر - بیرینه دوشونمک اوچین تأزه دیل و ادبیات هم دؤره یأر.
اموی لردن سونگرا عبّاسی خلیفه لری ایلایتا - دا ؛المعتصم بالله؛ تورکلره دایانیار. تورکلر اؤز بارلیغینی دینگه عسگری عرصه ده دأل ایسه م مدنیت و سیاست اولغامیندا - دا دویدوریارو دیلینی برک ساقلایار و بیله کی حالقلارا - دا اؤز دیللرینی قابول اتدیریأر. تورکلر اسلام بیرلیگی نینگ قورالماغی اوچین قاتی گره ک بولیار، چونکی اولارینگ اسلامدان اؤنگ - ده گویچلی دولت چیلیک تجریبه لری باردی. حاتدا تورکلر حاقیندا حادیثلار هم یوزه چیقیار. معتصم تورکلردن اؤیله نیب یوردی اولارا گچیرمأگه هم یوز اوریار. افشین یالی اولی تورک لیدرلری ایسلاما کؤپ کؤمک ادیأرلر. ( شعوبیه 9 - نجی عصر )
12 - 11 عصر تورک دیلی نینگ آلتین دؤوری بولیار. دولت دیلی بولان تورک دیلینی عارابلار و دین دیلی بولان عاراب دیلینی هم تورکلر اؤورنمه لی بولیار. ادیل شو شرطلره اویغونلیقدا کاشغارلی محمود اؤزی نینگ ؛ دیوان اللغت الترک؛ کیتابینی یازیار ( 1077 ) . اول بو کیتابیندا تورکلرینگ گلجه گی اولودیر، تورکلرینگ گؤونینی آلماق اوچین اینگ یاقین یول اولارینگ دیللرینی اؤورنمکدیر دییأر. . .
عارابلار بیلن علمینگ دورلی اوغورلاری - دا آرالاشیار ( جغرافیا، ریاضیّات، آسترونومی، طب و فلسفه ) . و یرلی مدنیت لرمثلاً: قدیم تورکمنستان ( خوارزم، ماری. . ) ، سغد، هیند، باکتری مدنیت لری - ده قوشولیار. نتیجه ده ابو موسی خوارزمی، ابونصر فارابی و ابن سینا یالی عاراب دیلینده اولی علمی اثرلر دؤره دن توکلر هم یوزه چیقیار. . .
ادبیاتا گله نیمیزده، شول دؤویرده ایکی یورتده ایکی ادبی دیل شکیل تاپیار. غزنوی لاردا دری و قاراخانلی لاردا ( ساتیق بوغرا طاراپیندان قورولیار1212 - 912 م. ) تورک ادبیاتی دؤره یأر. بو ادبی دیل تأ چاغاتای اورتاق ادبی دیل دؤره یأنچأ، کاشغار یا - دا خاقانیه دیلی آدی بیلن اورتاق ادبی تورک دیلی حؤکمونده اولانیلیار. بو دؤویرده یازیلان اینگ اولی اثرلردن: " قوتاتغو بیلیک" یوسوپ بالاساغونلی ( 11 - نجی یوزییل ) و دیوان اللغت الترک، ماخمیت کاشغارلی ( 11 - نجی یوز ییل 1077 ) آد توتماق بولار.
گونباتارلی لارینگ، اورسلارینگ و کأ بیریرلی شوونیست گویچلرینگ پیکیر ادیشی یالی چنگیز و تیمور دینگه ییقیجی، ویران ادیجی گویچلر بولمان ایسه م چنگیزخانینگ بیر توپار ویرنچیلیقلارا سبب بولان باسیب آلیجیلیقلی اورشلاریندان سونگکی دؤویرده ایلایتا - دا امیرتیمور زامانیندا علم و مدنیت قاتی اؤسیأر. 1405 - نجی ییلدا تیمور . . .
1 - بیوگرافیسی
[ تورک دونیأسی نینگ] بییک [ میللی] شاهیری، عاقیلداری و دولت ایشگأری. اول هرات شهرینده دولت آدام سی نینگ ماشغالاسیندا دوغولیار. اونونگ اؤیی صونغات آداملاری نینگ، شاهیرلارینگ اویشیأن یری بولوبدور. 15 یاشلاریندا ایکی دیلده غوشغی یازیان شاهیر حوکمونده بللی بولوپدیر. اول هراتدا، ماشاتدا و سمرقنددا بیلیم آلیپدیر. 1469 دا مکدپ یولداشی پادشاه حوسین بایقارانینگ مهرداری بولوپدور. 1472 ده وزیرلیگه بللنیأر و امیر عنوانینی آلیار. شوندا اول عالملارا، نقاشلارا، سازاندالارا، شاهیرلارا، خطّاط لارا کومک بریپ دوروپدیر. اوز سریشده سینه کوپریلر، یوللار، کرون سارایلار، مکدپلر و صونغات آداملاری اوچین اوسساخانالار قوردوروپدیر. علشیر نوایی اؤزاثرلرینده اومانیزمینگ اولی نوسغاسینی قالدیردی. اونونگ توتیان پروگرسسیو ( مترقی ) پوزیسیاسی کوشک عملدارلارینگ آراسیندا ناراضی لیق دوره دیأر. 1487 ده اونی آسترابادا حاکم ادیب ایبریپ، شول یرده هم اونونگ جانینا قصد اتمگی قورایارلار. شیله یاغدایلار ضرارلی ع. ن. غوللوق ایشینی تاشلاپ، 1488 ده هراتا دولانیپ گلیأر و قالان عمرینی چپر دوره دیجیلیگینه باغیشلایار. ع. ن. نینگ ادبی میراثی کوپ هم هرطاراپلیدیر. اول 15 - نجی عاصیر اورتا آسیاسی نینگ روحی دورموشینی آیدینگ گورکزیأن 30 آ قولای قوشغیلار ییغیندیسینی، اولی پایا مالار ( منظومه لر ) و قیمماتلی علمی اثرلر دوره دیپدیر. بو اثرلرده اول، اورتا آسیا و یاقین گوندوغارینگ حالقلارینینگ ادبیاتی نینگ اوزاق عاصیرلارینگ دوامیندا توپلان چپرچیلیک تجریبه سینی دوره دیجی لیکلی اولانیپدیر.
آیراتین هم غازال اونونگ کوپ دوره دن جانری بولوپدیر. اوللاقان 5 پایا مادان عبارات دونیأ مشهور ؛خمسه؛ دوره دیجیلیگی ع. نوایی نینگ اوسسادلیغی نینگ اینگ یوقاری درجه سی حاساپلانیار.
شول دوویرده تورک دیلینی پوئزیا ( شعر ) اوچین گودک حاساپ اتجک بولوپدیرلار. اما ع. ن. اؤزی نینگ 1499 - نجی ییلدا یازان؛ محاکمه اللغتین؛ آدلی اثرینده بو دوشونجأنینگ دویبوندن یالنگیشلیغینی علمی هم تئورتیکی تایدان ثبوت ادیأر. گنیال شاهیر اوزونینگ بیتیرن اولی ایشلری بیلن دینگه اؤزبک حالقی دأل ایسم اویغور، تورکمن، آذربیجان، تاتار و اهلی تورک دیللی حلقلارینگ ادبیاتی نینگ اؤسمه گینده اولی قوشاندی بولوپدیر. اونونگ اؤزی هم بو حالقلارینگ آراسیندا گینگدن مشهورلیغا ایه بولدی.
ع. نوایی تورکمنلرینگ آراسیندا هم ادیل اؤز شاهیرلاری یالی سؤیولیپ گلیپدیر. گچمیشده اونونگ اثرلری آیراتین هم خمسه سی مکدپ - مدرسه لرده ساپاق ادیلیپ گچیلن بولسا، حأضیر اونونگ هممه اثرلری اؤوره نیلیار. شاهیرینگ تورکمنلرینگ آراسیندا قادیمدان بأری تانالیاندیغینا اونونگ اثرلری نینگ بیزینگ میللی فولکلوریمیزا اورناشیپ قالاندیغی - دا گووأ گچیار. ع. نوایی تورکمن فولکلور اثری نینگ بیرنأچه سی نینگ قاهریمانیدیر. تورکمنینگ ساز صونغاتیندا اورأن مهم اورون توتان نوایی پرده سی بولماغی - دا ینه بیر آیدینگ مثالدیر.
2 - عمومی تورک - اسلام مدنیه تی نینگ، ادبیاتی نینگ و خاصلارینگ دیللری نینگ دؤریشینه بیر سره دیش:
عرب - اسلام گویچلری بوتین ایران و تورکوستانا یرلشمه گیندن سونگ اؤز کولونی دولتلرینی قوریارلار. بو دولتلرینگ بوروکراسی سیندا سیاسی، نظامی ، تجاری و مدنی ایشلرینده دورلی میللتلر قوشولیار. بو میللت لرینگ آغرامینا گؤرأ عاراب دیلینگ یانیندا بیر - بیرینه دوشونمک اوچین تأزه دیل و ادبیات هم دؤره یأر.
اموی لردن سونگرا عبّاسی خلیفه لری ایلایتا - دا ؛المعتصم بالله؛ تورکلره دایانیار. تورکلر اؤز بارلیغینی دینگه عسگری عرصه ده دأل ایسه م مدنیت و سیاست اولغامیندا - دا دویدوریارو دیلینی برک ساقلایار و بیله کی حالقلارا - دا اؤز دیللرینی قابول اتدیریأر. تورکلر اسلام بیرلیگی نینگ قورالماغی اوچین قاتی گره ک بولیار، چونکی اولارینگ اسلامدان اؤنگ - ده گویچلی دولت چیلیک تجریبه لری باردی. حاتدا تورکلر حاقیندا حادیثلار هم یوزه چیقیار. معتصم تورکلردن اؤیله نیب یوردی اولارا گچیرمأگه هم یوز اوریار. افشین یالی اولی تورک لیدرلری ایسلاما کؤپ کؤمک ادیأرلر. ( شعوبیه 9 - نجی عصر )
12 - 11 عصر تورک دیلی نینگ آلتین دؤوری بولیار. دولت دیلی بولان تورک دیلینی عارابلار و دین دیلی بولان عاراب دیلینی هم تورکلر اؤورنمه لی بولیار. ادیل شو شرطلره اویغونلیقدا کاشغارلی محمود اؤزی نینگ ؛ دیوان اللغت الترک؛ کیتابینی یازیار ( 1077 ) . اول بو کیتابیندا تورکلرینگ گلجه گی اولودیر، تورکلرینگ گؤونینی آلماق اوچین اینگ یاقین یول اولارینگ دیللرینی اؤورنمکدیر دییأر. . .
عارابلار بیلن علمینگ دورلی اوغورلاری - دا آرالاشیار ( جغرافیا، ریاضیّات، آسترونومی، طب و فلسفه ) . و یرلی مدنیت لرمثلاً: قدیم تورکمنستان ( خوارزم، ماری. . ) ، سغد، هیند، باکتری مدنیت لری - ده قوشولیار. نتیجه ده ابو موسی خوارزمی، ابونصر فارابی و ابن سینا یالی عاراب دیلینده اولی علمی اثرلر دؤره دن توکلر هم یوزه چیقیار. . .
ادبیاتا گله نیمیزده، شول دؤویرده ایکی یورتده ایکی ادبی دیل شکیل تاپیار. غزنوی لاردا دری و قاراخانلی لاردا ( ساتیق بوغرا طاراپیندان قورولیار1212 - 912 م. ) تورک ادبیاتی دؤره یأر. بو ادبی دیل تأ چاغاتای اورتاق ادبی دیل دؤره یأنچأ، کاشغار یا - دا خاقانیه دیلی آدی بیلن اورتاق ادبی تورک دیلی حؤکمونده اولانیلیار. بو دؤویرده یازیلان اینگ اولی اثرلردن: " قوتاتغو بیلیک" یوسوپ بالاساغونلی ( 11 - نجی یوزییل ) و دیوان اللغت الترک، ماخمیت کاشغارلی ( 11 - نجی یوز ییل 1077 ) آد توتماق بولار.
گونباتارلی لارینگ، اورسلارینگ و کأ بیریرلی شوونیست گویچلرینگ پیکیر ادیشی یالی چنگیز و تیمور دینگه ییقیجی، ویران ادیجی گویچلر بولمان ایسه م چنگیزخانینگ بیر توپار ویرنچیلیقلارا سبب بولان باسیب آلیجیلیقلی اورشلاریندان سونگکی دؤویرده ایلایتا - دا امیرتیمور زامانیندا علم و مدنیت قاتی اؤسیأر. 1405 - نجی ییلدا تیمور . . .