متناقض نما

متناقض نما (ادبیات). متناقض نما یا تناقض ظاهری آوردن دو واژه یا دو معنی که به ظاهر متناقض و متضاد به نظر می رسند مانند: غم شیرین، جک جدی، یا قیام آرام. متناقض نما در کلام، به گونه ای که آفریننده زیبایی باشد، جز آرایه های ادبی بدیعی قرار می گیرد. تناقض معادل پارادوکس است که در فارسی به بیان نقیضی یا متناقض نما یا ناسازنما نیز آمده است. تناقض های ظاهری در زمینه های متفاوتی بروز می کنند.
پارادوکس
پارادوکسیکال : متناقض نما
زیبایی تناقض در این است که ترکیب سخن به گونه ای باشد که تناقض منطقی آن از قدرت اقناع ذهنی و زیبایی آن نکاهد. نقطه اوج تناقض را در اشعار سبک هندی، به ویژه اشعار بیدل دهلوی و صائب تبریزی دانسته اند. ترکیب هایی چون «لباس عریانی»، «فریاد خاموشی»، «بحر آتش» یا «شرم سرافرازی» در اشعار بیدل بسیار دیده می شود؛ و این نمونه ای از بیدل:
نکته ای که باید در نظر داشت این است که همواره بیان متناقض به همراه وجود لغات متضاد رقم نمی خورد؛ به بیانی دیگر، اگر در بیت یا متنی، دو یا چند لغت متضاد یافتیم، دلیلی بر وجود حتمی آرایه پارادوکس (متناقض نما) نیست؛ ولی گه گاه آرایه متناقض نما، لغات متضاد را نیز به همراه خود می آورد.
برای نمونه:

مُتناقض نما (paradox)
(یا: باطل نما) اصطلاحی در منطق و فلسفه، معادل پارادوکس که از واژه یونانی پارا para به معنی مخالف و دوکسا doxa به معنی عقیدۀ رایج گرفته شده است. در متون قدیم فلسفه اسلامی به آن شُبهه و خَرقِ اِجماع و در متون عرفانی شَطح می گفتند. پارادوکس یا متناقض نما قیاسی منطقی است که در آن از مقدمات به ظاهر پذیرفتنی و با استدلالی به ظاهر درست نتیجه ای ناپذیرفتنی یا متناقص و ناسازگار به دست می آید. علت آن یا اشکال در مقدمات قیاس است، یا استنتاج آن غلط است و یا نتیجه ای که به ظاهر نادرست می آید، در واقع قابل توجیه است. در تعریف پارادوکس همچنین گفته اند که مطلب یا عبارتی است که در ظاهر متناقض و ناسازگار و خلاف عقل سلیم است بی آنکه الزاماً غلط باشد. از پارادوکس های مشهور یکی پارادوکس دروغگو است. گویند در یونان باستان یکی از اهالی جزیره کرت گفته بود «همۀ اهالی کرت دروغگو هستند» و چون گوینده این حرف خود اهل کرت بود پس این سخن او هم دروغ بود که نتیجه می شود «همه اهالی کرت راستگو» هستند که در این صورت حرف گوینده هم که گفته بود همه اهالی کرت دروغگو هستند، راست است و اینهمه به یک دور باطل می انجامد. امروزه پارادوکس به صورت «آنچه من می گویم دروغ است» مطرح می شود که اگر راست بگوید دروغ گفته است و اگر دروغ بگوید راست گفته است. به این پارادوکس در متون قدیمی فلسفه اسلامی «شبهه جذر اصم» می گفتند. پارادوکس مشهور دیگر پارادوکس بی نهایت یا پارادوکس نفی حرکت زنون، فیلسوف یونانی، است، که می گوید هر جسمی اگر بخواهد از نقطه الف به نقطه ب برسد باید نخست نصف این مسافت را بپیماید و سپس نصفِ نصفِ آن را که تا بی نهایت قابل تقسیم است و نتیجه می گیرد که جسم اصولاً نمی تواند حرکت کند. پارادوکس مشهور دیگر پارادوکس مجموعۀ همه مجموعه هاست که به نفی مجموعه یا مجموعه تهی می رسد. این پارادوکس شبیه شبهه ابن کمونه یا شبهه شریک باری در متون فلسفی است که مصداقی در خارج ندارد و در واقع نوعی مجموعۀ تهی است.