اتیلا

آتیلا. آتیلا (۴۰۵ تا ۴۵۳ میلادی): رهبر قوم هون که در زمان حیاتش بزرگ ترین امپراتوری را دراروپا، از رود اورال تا دانوب داشت. در زمان فرمانروایی اش وی یکی از مخوف ترین دشمنان امپراتوری های روم غربی و شرقی بود. رومیان به او لقب تازیانه خداوند داده بودند و به او باج می دادند تا کاری به کار رم نداشته باشد.
در زبان انگلیسی: Ætla , Attle و Atlee
در زبان ایتالیایی: Attila
در زبان های اسکاندیناوی: Atli و Atle
در زبان آلمانی: Etzel
در زبان مجاری: Attila, Atilla و Etele
در زبان ترکی استانبولی: Attila, Atila و Atilla
در زبان قزاقی: Edil
آتیلا در آغاز به ایران حمله کرد و با شکست مواجه شد. حمله ای که او در سال ۴۴۱ میلادی به امپراتوری بیزانس کرد باعث شد تا تصمیم به حملات بیشتری به سوی غرب بگیرد. وی در اروپا شهرهای بسیاری را نابود و غارت کرد. سرانجام، در نبرد دشت کاتالانی ها، در مقابل فلاویوس آییتیوس شکست خورد. در این جنگ، رومی ها و آلانی ها به مصاف با هون ها رفتند.هون ها در ناحیه بین رود وُلگا و دشت های مجارستان می زیستند، از آغاز سدهٔ پنجم به تاخت و تازهای فراوان و پُرسودی در حوالی رود دانوب دست زدند، بنابراین، در حدود ۴۴۵ تا ۴۴۰ میلادی، دربار آتیلا به تجمل و زیبائی آراسته بود، شمارهٔ اسیرانی که می گرفتند بسیار بود، هر دو زبان یونانی و لاتین در دربار تکلم می شد، و دبیرانِ رومی تبار رویدادهای خارجی را همواره به آگاهی خان می رساندند، آتیلا، زرد رنگتر از بیشتر افراد قومش بود، ساده می زیست و بی رحمی و خشونت نژادش را با ذوق دیپلوماسی، نازک کاریهای حقوقی و حتی آداب دانی درمی آمیخت، بی گمان راضی بود که با همسایگانش پیوندهای نیکو داشته باشد تا آزادانه بتواند خواربار و ساز و برگش را از منابع امپراتوری فراهم آوَرد، در ۴۴۰ میلادی معاهده ای با قسطنطنیه برای تحویل دام بسته شد و آتیلا عنوان شهروند رومی گرفت ولی پرداخت وجه دامها آن قدر عقب افتاد که در ۴۴۸ میلادی آتیلا به ناچار از دانوب گذشت، فیلیپولیس را گرفت و رهسپار پایتخت شد که امپراتور با وعدهٌ غرامت و حقوق او را از پیشروی بیشتر بازداشت، سال بعد تمامی این شرط ها نقض شد و ناممکن نیست که آتیلا را تشویق کردند که رو به غرب نماید.
مرگ عموی آتیلا به نام روگیلا (راگا یا روا) در سال ۴۲۴ میلادی موجب شد که او به همراه برادرش بلدا (یا بودا) که فرزندان مونجوک بودند کنترل امپراتوری هون را به دست بگیرند. آتیلا دو بار به بالکان لشکر کشید و پیش از شکست در نبرد چالون از گل (فرانسه امروزی) تا اورلئان پیش رفت؛ وی در ۴۵۲ امپرطور روم غربی والنتینای سوم را از پایتختش راونا بیرون راند و به قسطنطنیه و رم رسید وی از تاختن به این دو شهر خودداری ورزید.در مارس ۴۵۱ میلادی، آتیلا همراه هفتاد هزار جنگجو و خانواده هایشان از راین گذشت و ژرمنهای وحشت زده را از پیش رویش می راند، زیرا وحشیگری های قومش در گُل از یادها نرفته بود، مِس، تروا، پاریس، و اورلئان فرو افتادند، در بهار سال بعد آتیلا کوشید به ایتالیا بتازد، نیروهایش سبک بودند زیرا تنها برای کسب غنیمت می آمدند، ارتش او آکویلیا را با خاک یکسان کردند که ساکنانش به ناچار به مرداب ریالتو (خاستگاه ونیز) پناه بردند، هنگام پیشروی به سوی رم به هیئت سفیران پاپ لئوی یکم برخوردند، مذاکرات پیش می رفت اما آتیلا توقف ناپذیر می نمود، پیش از این سوگند یاد کرده بود که اسبش را در رودخانه های اسپانیا آب بدهد، این بار بخت با اروپا مهربان بود، آتیلا در بهار سال ۴۵۳ ناگهان مُرد، امپراتوریش بی درنگ فرو ریخت و اردوهایش به سوی دریای آزوف پس نشستند.
منشأ نام آتیلا دقیقاً معلوم نیست چون اطلاعات بسیار کمی دربارهٔ اسامی هون ها موجود است. ممکن است این نام از کلمه آتیل که در آلتایی قدیم به معنی آب و نیز نام رود ولگا در زبان ترکی است، ایجاد شده باشد. (همچنین این نام را با آتالیق -به معنی پدرخوانده- که عنوانی مهم در قبایل ترک بوده مقایسه کنید) مورخ لهستانی نام آتیلا را به صورت آگویلا بکار برده که معنی کلمه آگوا در زبان لاتین آب است. برخی هم معتقدند که نام آتیلا از ترکیب کلمه ایتلت مجاری (به معنی قاضی) یا آتا در زبان گوتی (آتا -به معنی پدر-از زبان ترکی وارد این زبان شده است) با پسوند تصغیر ایلا ایجاد شده است. نوشته های تاریخی نشان می دهد که نام آتیلا در اروپای مرکزی قبل از آتیلای هون نیز رواج داشته است.نام آتیلا در زبان های مختلف به شکل های متفاوتی مورد استفاده قرار می گیرد به عنوان مثال:

آتیلا. آتیلا (ح ۴۰۶ـ۴۵۳م)(Attila)
پادشاه قبایل هونکه در منطقه ای از کوه های آلپتا دریای خزر از ۴۳۴ تا ۴۵۲ حکومت می کرد. در تاریخ مسیحیت به بلای آسمانیشهرت دارد. دو بار (۴۴۱ـ۴۴۳ و ۴۴۷ـ۴۴۹م) به امپراتوری روم شرقی(یا بیزانس) حمله کرد تا مبلغ خراج را افزایش دهد، و سپس به امپراتوری روم غربیحمله برد (۴۵۰ـ۴۵۲م). آتیلا نخست با بِلدا، برادرش، حکمرانی می کرد؛ اما او را در ۴۴۴م کشت. در ۴۵۰م هونوریا، خواهر والِنتی نیانوسسوم امپراتور روم غربی، از او برای برهم زدن ازدواج اجباری خود کمک خواست و آتیلا، به همین بهانه، به آن امپراتوری حمله کرد. آیتیوسو تئودوریک، شاه ویزیگوت ها، او را از اورلئانعقب راندند و در کشتزارهای کاتالونیادر ۴۵۱م به سختی شکست دادند. سپاه هون در ۴۵۲م وارد ایتالیا شد؛ اما با تقاضای پاپ لئوی اولعقب نشینی کرد. آتیلا در شب عروسی خود با ایلدیکوی ژِرمَن، با زهر یا، به روایت چاوسردر داستان مَغفِرَت فروش، از خون ریزی بینی ناشی از مستی درگذشت. طبق توصیف پریسکوس، مورّخ یونانی، آتیلا در اردوگاهش در نزدیکی دانوب، زندگی ساده ای داشت. مشاوران او کسانی مثل اورستسیونانی بودند و سلطۀ او بر سرزمینی پهناور به توانایی های اجرایی نیاز داشت. هدف او جلوگیری از خدمت هون ها در ارتش های امپراتوری و به زورگرفتن زمین یا مالیات بیشتر از هر دو بخش امپراتوری بود. محل دفن او معلوم نیست.