قبور و تدفین مردگان در عصر آهن. باستان شناس ها معتقدند که در عصر آهن تغییرات عمده ای در شیوهٔ تدفین به وجود آمده و بر خلاف سابق که مردگان در درون منازل دفن می شوند، در این عصر به محوطه هایی به نام قبرستان منتقل شده اند . تغییر وضعیت در تدفین با ورود اقوام مهاجر و نفوذ فرهنگ مهاجمین در فرهنگ اقوام بومی تأثیر عمیقی داشته است . تجوه تدفین مردگان در اکثر نقاط فلات ایران به سه نوع است :
قبور حفره ای
قبور خمره ای
قبور حفره ای با پوشش سنگی
این نوع قبور به طرز خیلی ساده در داخل خاک کنده شده، دفن شده که دارای هیچگونه بافت معماری خاصی نیستند و فقط با خاکبرداری از زمین به شکل قبر در آمده اند . در این نوع قبور نخست حفره ای را که کمی یش از طول و عرض بدن انسان بوده می کندند و مرده را داخل حفرهٔ کنده شده قرار می دادند و روی آن را با تیرهای چوبی، شاخ و برگ درختان پوشانیده و سپس روی آن را خاک می ریختند . معمولاً خاک دستی ( خاک نوبت دوم ) را خاک رس بسیار نرم که با خاک زمین های اطراف قبر تفاوتی اساسی دارد، تشکیل می دهد . دربارهٔ جنسیت افراد به خاک سپرده شده در این قبور می توان اظهار داشت که در این قبور جنسیت های مختلف اعم از زن، مرد و کودک دفن شده اند . مردگان را در این قبور گاهی به پهلوی راست و گاهی به پهلوی چپ و گاهی به صورت چمباتمه خوابانیده اند . در تپه حصار III مردگان را در یک یا چند لباس پیچانیده اند که این از بقایای پارچه ها در قبرستان این تپه مشهود است . وجود قبرهای زیاد در تپه شمالی حصار نشان می دهد که بیشتر مردم برای دفن اجساد، مرده ها را در محلی خاص دفن می کردند .
در این نوع قبور، مردگان را در خمره هایی قرار می دادند . بیشتر محققین معتقدند که نوع تدفین ارتباط نزدیکی با وضعیت جنین در داخل رحم مادر دارد؛ یعنی همان طور که انسان در رحم مادر قرار گرفته، پس از مرگ نیز به همان حالت به خاک سپرده می شود . این نوع تدفین گویای فلسفه ی مرگ و زندگی است؛ تولدی نو، بدین معنی که همین جسم با این اعتقاد زندگی جدید را شروع کرده است و حیات دوباره در جهان دیگر خواهد داشت . به همین منظور ابزارکاری که او به طور کلی که به هنگام حیات با آن ها سروکار داشته، با او در درون قبر نهاده شده است .
این قبور همانند قبور حفره ای ساده با خاکبرداری از زمین شکل گرفته و دارای بافت معماری خاصی نیستند و اندازهٔ آن ها هم به قامت انسان که دفن می شود، بستگی دارد . در اطراف این قبور و روی آن ها تخته سنگهایی قرار می دادند و مرده را به صورت چمباتمه و از پهلو به طرف جهات اصلی می خوابانیده اند . آنان با این کار می خواستند آرامگاهی نظیر خانه های جهان زندگان به مردگان بدهند . گاهی هم دیواره ها و با کف قبر را سنگ فرش می کردند که نشانهٔ فرد از مقام در اجتماع ( در زمان حیاتش ) بوده است . گاهی هم از این قبور به عنوان قبرهای خانوادگی استفاده می کردند به این ترتیب که گاهی مرده اول را با لایه ای از خاک می پوشانیدند و مرده دوم را قرار می دادند و گاهی هم وسایل درون گور و استخوان های مرده اول در گوشه ای از قبر جمع کرده و مرده دوم را قرار می دادند .
قبور حفره ای
قبور خمره ای
قبور حفره ای با پوشش سنگی
این نوع قبور به طرز خیلی ساده در داخل خاک کنده شده، دفن شده که دارای هیچگونه بافت معماری خاصی نیستند و فقط با خاکبرداری از زمین به شکل قبر در آمده اند . در این نوع قبور نخست حفره ای را که کمی یش از طول و عرض بدن انسان بوده می کندند و مرده را داخل حفرهٔ کنده شده قرار می دادند و روی آن را با تیرهای چوبی، شاخ و برگ درختان پوشانیده و سپس روی آن را خاک می ریختند . معمولاً خاک دستی ( خاک نوبت دوم ) را خاک رس بسیار نرم که با خاک زمین های اطراف قبر تفاوتی اساسی دارد، تشکیل می دهد . دربارهٔ جنسیت افراد به خاک سپرده شده در این قبور می توان اظهار داشت که در این قبور جنسیت های مختلف اعم از زن، مرد و کودک دفن شده اند . مردگان را در این قبور گاهی به پهلوی راست و گاهی به پهلوی چپ و گاهی به صورت چمباتمه خوابانیده اند . در تپه حصار III مردگان را در یک یا چند لباس پیچانیده اند که این از بقایای پارچه ها در قبرستان این تپه مشهود است . وجود قبرهای زیاد در تپه شمالی حصار نشان می دهد که بیشتر مردم برای دفن اجساد، مرده ها را در محلی خاص دفن می کردند .
در این نوع قبور، مردگان را در خمره هایی قرار می دادند . بیشتر محققین معتقدند که نوع تدفین ارتباط نزدیکی با وضعیت جنین در داخل رحم مادر دارد؛ یعنی همان طور که انسان در رحم مادر قرار گرفته، پس از مرگ نیز به همان حالت به خاک سپرده می شود . این نوع تدفین گویای فلسفه ی مرگ و زندگی است؛ تولدی نو، بدین معنی که همین جسم با این اعتقاد زندگی جدید را شروع کرده است و حیات دوباره در جهان دیگر خواهد داشت . به همین منظور ابزارکاری که او به طور کلی که به هنگام حیات با آن ها سروکار داشته، با او در درون قبر نهاده شده است .
این قبور همانند قبور حفره ای ساده با خاکبرداری از زمین شکل گرفته و دارای بافت معماری خاصی نیستند و اندازهٔ آن ها هم به قامت انسان که دفن می شود، بستگی دارد . در اطراف این قبور و روی آن ها تخته سنگهایی قرار می دادند و مرده را به صورت چمباتمه و از پهلو به طرف جهات اصلی می خوابانیده اند . آنان با این کار می خواستند آرامگاهی نظیر خانه های جهان زندگان به مردگان بدهند . گاهی هم دیواره ها و با کف قبر را سنگ فرش می کردند که نشانهٔ فرد از مقام در اجتماع ( در زمان حیاتش ) بوده است . گاهی هم از این قبور به عنوان قبرهای خانوادگی استفاده می کردند به این ترتیب که گاهی مرده اول را با لایه ای از خاک می پوشانیدند و مرده دوم را قرار می دادند و گاهی هم وسایل درون گور و استخوان های مرده اول در گوشه ای از قبر جمع کرده و مرده دوم را قرار می دادند .