ناچخ

ناچخ . [ چ َ ] (اِ)تبرزین . || سنان و نیزه ٔ دوشاخه . پیکان دوشاخه . || نیزه . نیزه ٔ کوچک . صاحب برهان قاطع آرد: تبرزین را گویند و آن نوعی از تبر است که سپاهیان بر پهلوی زین اسب بندند و بعضی گویند سنانی است که سر آن دو شاخ باشد و نیزه ٔ کوچک را نیز گویند.(برهان قاطع). و دکتر معین نویسد: سانسکریت «ناشَک َ» ، مخرب ، نابوده کننده . منتقل کننده . (حاشیه ٔ برهان ص 2088). مؤلف آنندراج و نیز صاحب انجمن آرای ناصری با نقل معنی اول برهان قاطع،آورده اند: و آن حربه ای است دسته دار که در پهلوی زین اسب بندند و بدین سبب تبرزین گویند و تبر نیز از آن بزرگتر است که بدان درخت اندازند و چوب شکنند. و مؤلف فرهنگ نظام آرد: تبرزین که قسمی از تبر است ... رشیدی گوید «نجک و نجق نیز گویند. بعضی گفته اند نیزه ٔدو شاخه و نیزه ٔ خورد [ ظ: خرد ]». سراج [ اللغات ]گوید «بعضی به معنی نیزه ٔ دو شاخه چون ژوبین و بعضی ژوبین گفته اند و این خطاست . سوزنی گوید :
ز بهر خون بداندیش تو هوا و فلک
ز برق ژوبین سازد ز ماه نو ناچخ ».
مقصود مؤلف سراج اللغات این است که اگر ناچخ را مترادف ژوبین بگیریم در شعر سوزنی نباید هر دو بیاید. در سنسکریت «ناشک » به معنی تباه کننده است که صفت ناچخ است . (فرهنگ نظام ). مؤلف غیاث اللغات با نقل از سروری و رشیدی و برهان قاطع و کشف اللغات معنی «نیزه ٔ کوچک » را برای ناچخ اختیارکرده است و در شمس اللغات : «تبرزین و نیزه ٔ خورد [ خرد ]» نوشته است . صاحب صحاح الفرس ، نقل این بیت :
ز بهر خون بداندیش تو هوا و فلک
ز برق زوبین سازد ز ماه نو ناچخ .
در معنی ناچخ نوشته است ، «دورباش بود»(؟). و در فرهنگ اوبهی آمده است : «ناجخ ، سنانی باشدکه سر او را ده سوراخ بود مانند زوبین ». و ناظم الاطباء هر سه معنی : «تبرزین . پیکان دو شاخه . نیزه ٔ کوچک » را نقل کرده است . (فرهنگ نفیسی ). در ابیات زیرین بیشتر به معنی اول آمده است و کمتر بمعانی دوم و سوم :
نیزه و تیغ و کمند و ناچخ و تیر و کمان
گردن و گوش و دم و سم و دهان و ساق اوی .

منوچهری .

مهره ٔ ناچخ بکوبد مهره های گردنان
نشتر ناوک بکاود عرقهای سهمگین .

منوچهری .

نوبت مرا بود و من بیرون خرگاه بودم با یارم با سپر و شمشیر و کمان وتیر و ناچخ بودم . (تاریخ بیهقی ص 458). غلامان سرائی شمشیر و ناچخ و دبوس درنهادند و هارون را بیفکندند وجان داشت که ایشان برفتند. (تاریخ بیهقی ص 700). غلامان را فرمودی تا درآمدندی و به شمشیر و ناچخ پاره پاره کردندی . (تاریخ بیهقی ص 120).
برمکش ناچخ و بر سرت مگردانش
گر نخواهی که رسد بر سر تو ناچخ .

ناصرخسرو.

و انوشیروان تبرزین به دست داشت و بعضی گویند ناچخی و اول کسی کی تبرزین و ناچخ ساخت او بود و از بهر این کار ساخت تا مزدک را بدان زخم کند که شمشیری نمی توانست داشت . (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 90).
فکنده ناچخ در مغز کفر تا دسته
نشانده بیلک در چشم شرک تا سوفار.

مسعودسعد.

تا دسته ٔ چتر و ناچخت شاها
از چندان کرده اند از چندن .

مسعودسعد.

از آسمان بزمین غم بدشمن تورسد
چو سنگ سیل که آید به پستی از سر شخ
ز بهر خون بداندیش تو هوا و فلک
ز برق زوبین سازد ز ماه نو ناچخ .

سوزنی .

بدر و هلال او سپر و ناچخ تواند
از بهر بندگیت کمر بسته توأمان .

سوزنی .

گفتم او را حاش ﷲ این تساوی شرط نیست
لاله هرگز کی کند رمحی و سوسن ناچخی .

انوری .

به وقت کینه قضا در غلاف این ناچخ
بگاه حمله قدر در نیام آن خنجر.

انوری .

ز ناچخ تو شود گاه خشم شیر نهان
ز خنجر تو کند وقت کینه ببر حذر.

انوری .

چون سپر زر مهر گشت نهان زیر خاک
ناچخ سیمین ماه کرد پدید آسمان .

خاقانی .

و لشکرش آراسته آمده و قاروره اندازان و ناچخ و چرخ و عدتهای مصاف با ایشان هم بود. (راحةالصدور راوندی ).
ز بس در دهن ناچخ انداختن
نفس را نه راه برون تاختن .

نظامی .

اژدها را درید کام و گلو
ناچخ هشت مشت شش پهلو.

نظامی .

گرمی ناچخش بزخم درشت
پخته میکرد هر که را می کشت .

نظامی .

ناچخش زیر اژدهای علم
اژدها را چو مار کرده قلم .

نظامی .

ز قاروره و ناچخ و بید برگ
قواره قواره شده درع و ترگ .

نظامی .

دست بدار از سر بیچارگان
تا نخوری ناچخ غمخوارگان .

نظامی .

ناچخی راند بر گلوش دلیر
چون بر اندام گور پنجه ٔ شیر.

نظامی .

برآویخته ناچخی زهردار
بوقت زدن تلخ چون زهرمار.

نظامی .

چنان زد بر او ناچخ نه گره
که هم کالبد سفته شد هم زره .

نظامی .

چو آفتاب یقین تو تیغزن گردد
کمان کشنده ٔ بهرام بشکند ناچخ
ز حاسد تو چو آتش نفس برون آید
چنانکه دود برآید ز منفذ مطبخ .

محمدبن بدیع نسوی .

- ناچخ ده منی و ناچخ سه منی ؛ ظاهراً از عالم کمان ده منی و سه منی است که عبارت است از کمان پرزور. (آنندراج ).ناچخ قوی :
ز پولاد چین ناچخ ده منی
به گردن بر از بهر گردن زنی .

امیرخسرو (از آنندراج ).

ناچخ : تبر ، امروزه در آذربایجان " ناجاخ " و " نجاخ " گفته می شود .
ناچج شه که خون گوران ریخت
مگر آتش ز بهر آن انگیخت
( هفت پیکر نظامی، تصحیح دکتر ثروتیان، ۱۳۸۷ ، ص480 )