عماری

عماری . [ ع َم ْ ما / ع َ ] (از ع ، اِ) آنچه بر پشت پیل نهند و در آن نشینند و آن منسوب است به «عمار» واضع آن .(از غیاث اللغات ) (از آنندراج ). صندوق مانندی که برای نشستن سوار آن را بر روی پشت شتر و فیل میگذارند وآن را محمل و هودج هم گویند. و در عربی با تشدید میم است و منسوب به «عمار» که نام اول سازنده ٔ آن بود.و بیشتر عَمّاریة استعمال می شده . (از فرهنگ نظام ). حوضه ٔ چوبی که بر پشت فیل بندند، و این بمنزله ٔ کجاوه و محمل باشد بر پشت استر. (بهار عجم ). هودج مانندی که بر پشت فیل بندند، مانند کجاوه و محمل که بر پشت استر و اشتر بندند. (ناظم الاطباء). و از لفظ «عماری دار» که کنایه از ساربان است ، مستفاد میشود که عماری بمعنای «محمل » نیز آمده است . (آنندراج ) :
ز گوهر یمن گشته افروخته
عماری یک اندردگر دوخته .

فردوسی .

عماری به پشت هیونان مست
چنان چون بود ساز و آیین ببست .

فردوسی .

عماری و بالای هودج بساخت
یکی مهد تا ماه را درنشاخت .

فردوسی .

بیاورد پس خسرو خسته دل
پرستنده سیصد، عماری چهل .

فردوسی .

عماری بماه نو آراسته
پس پشت او اندرون خواسته .

فردوسی .

با شیر ژیان روز شکار آن بنماید
کز بیم شود نرمتر از پیل عماری .

فرخی .

باد خزانی ز ابر پیلان کرده ست
از پی آن تا ترا کشند عماری .

فرخی .

بندگان تو با عماری و مهد
خادمان تو با کلاه و کمر.

فرخی .

بانگ صلوات خلق از دور پدید آید
کز دور پدید آید از پیل تو عماری .

منوچهری .

بوستان بانا امروز به بستان بُده ای
زیر آن گلبن چون سبز عماری شده ای .

منوچهری .

گر زآنکه خسروان را مهدی بود بر اشتر
خنیاگران او را پیل است بر عماری .

منوچهری .

بدین شهر دروازه ها شد منقش
از آسیب و از کوس چتر و عماری .

زینبی .

سعد را به عماری اندر به سیستان فرستاد. (تاریخ سیستان ). احمد بیرون شد... سوی کرکوری اندر عماری و سرهنگان با او و غلام او تگین با او بود اندر عماری ، و یاران او بازگشتند و استر را پی کردند. (تاریخ سیستان ).
پس آنگه بود چون شاهانه آیین
فرستادش عماریهای زرین .

(ویس و رامین ).

کوتوال قلعه ٔ کوهتیز با پیاده ای سیصد تمام سلاح با او نشاندند، حرمها را در عماریها و حاشیت را بر استران و خران . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 67). از بلخ حرکت کرد [ خواجه احمد ] و در راه هرچند پیل با عماری و استر بامهد بود با خواجه ، وی بر تختی می نشست . (تاریخ بیهقی ص 246). لشکر بر سلاح و برگستوان و جامه های دیبای گوناگون با عماریها و سلاحها و بدو رویه بایستادند. (تاریخ بیهقی ص 290). فزون از صد شتر در زیر بار او، و او در عماری نشسته بود. (منتخب قابوسنامه ص 21).
ایا دیده تا روز شبهای تاری
بر این تخت سخت این مدور عماری .

ناصرخسرو.

نز عماری من آمدم بیرون
نه بدیده ست روی من مادر.

مسعودسعد.

تا که عروس دولتت یافت عماری از فلک
بهر عماریش کند ابلق گیتی استری .

خاقانی .

ز پی عماری تو چه روان کنیم مرکب
چو رکیب تو روان شد، چه محل روان ما را.

خاقانی .

حد قدم مپرس که هرگز نیامده ست
در کوچه ٔ حدوث عماری کبریا.

خاقانی .

جمعی را فرستادند و او را در عماری نهاده به قهندز نقل کردند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 51). او را در عماری بر صوب ترکستان بردند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 90). درپوشید ردای ردی و درآمد در عماری بلاء. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 450).
لیلی چو ستاره در عماری
مجنون چو فلک به پرده داری .

نظامی .

گل چون رخ لیلی از عماری
بیرون زده سر به تاجداری .

نظامی .

پریرویی است شیرین در عماری
پرند او شکر در پرده داری .

نظامی .

سلیمان است گویی در عماری
که بر باد صبا تختش روان است .

سعدی (بدایع).

ز جا برخاست با صد بیقراری
چو مه بنشست در شبگون عماری .

میرخسرو (از آنندراج ).

بر گوهر غم کشد عماری
بر مرکب خون کند سواری .

شیخ ابوالفیض فیاضی (از آنندراج ).

توحید تو هرکه راند بی قیل
بر مورچه زد عماری فیل .

شیخ ابوالفیض فیاضی .

چشم بهار مثلت لیلی وشی ندیده
گلشن به دوش گیرد چون گل عماری تو.

محسن تأثیر (از آنندراج ).

شدم از صحاری من اندر عماری
و قد صرت حقاً سعیدالعواقب .

(منسوب به حسن متکلم ).

- عماری یکی ؛ دو کس که در یک محمل نشینند، مانند: خانه یکی . (از آنندراج ).
|| تابوت . (از غیاث اللغات ) (از آنندراج ) (از بهار عجم ). تابوت حمل مرده . (فرهنگ نظام ). تابوت بزرگ با سقف ، و سقف آن هلالی باشد،و خاص سلاطین و بزرگان از علماء و ارکان باشد. تخت روان . (یادداشت مرحوم دهخدا). تخت روان مانندی که تابوت مرده را در آن گذاشته بر دوش کشند. (ناظم الاطباء) :
به آب سرشکم بشویید تن
بسازیدم از برگ نسرین کفن
گل اندرعماری من گسترید
عماریم چون غنچه ٔ گل برید.

سلمان ساوجی (از آنندراج ).

عماری با کسرِ به معنای صندوقچه کوچک جواهرات
فرهنگ لغت دهخدا