اتابکان اذربایجان

اتابکان آذربایجان. اتابکان آذربایجان یا ایلدگزیان سلسله ای از اتابکان که از ۵۳۱ تا ۶۲۲ ق. در آذربایجان حکومت رانده اند.
لغت نامهٔ دهخدا، مدخل «اتابکان آذربایجان»
پرچم
ایلدگز از غلامان ترک قبچاقی سلطان مسعود پادشاه سلجوقی عراق در دربار این پادشاه بدان درجه ارتقا یافت که با خواهرزن سلطان در حکومت آذربایجان شریک شد. پسرش محمد علاوه بر آذربایجان زمامدار حقیقی ممالک سلاجقهٔ عراق گردید قزل ارسلان برادر محمد که در آذربایجان از برادر نیابت می کرد جای او را گرفت و لقب امیرالأمراء یافت ولی چون به ادعای حق سلطنت برخاست کشته شد دو برادرزادهٔ او که پس از عم خود به امارت رسیدند دیگر گرد این ادعا نگردیدند. انقراض این سلسله بدست خوارزمشاهیان صورت گرفت.رجوع به طبقات سلاطین اسلام صص ۱۵۳–۱۵۴ شود.
و صاحب مرآت البلدان گوید: پنج تن از این طایفه در آذربایجان حکمرانی کرده اند، اول ایشان اتابک ایلدگز بوده وی درم خرید وزیر سلطان مسعودبن ملکشاه سلجوقی بود استعداد و لیاقت او مسموع سلطان شده تربیتش کرد و در سلک امرا آمد و به امر این پادشاه با لشکری جرار بصوب آذربایجان تاخت و این مملکت را ضبط کرد و از آذربایجان بطرف اران و مغان و شیروان روان شد و تمامی آن ولایات را مسخر کرد و به تبریز بازگشت و این شهر را دارالملک خود ساخت و در عهد ارسلان بن طغرل که برادرزادهٔ مسعود و پسر زن ایلدگز بود و بعد از مسعود پادشاه شد. حکمرانی عراق (اتابکان اربل) نیز ایلدگز را گشت و پس از بیست سال حکمرانی در سال پانصد و شصت و هشت ق. درگذشت.

اتابکان آذربایجان. اَتابکانِ آذربایجان (حک: ۵۳۱-۶۲۲ق)
عنوان سلسله ای از امیران ترک نژاد آذربایجان، مشهور به ایلدگزیان. آنان در اواخر حکومت سلاجقه، چندی به طور مستقل بر اران و بخش هایی از آذربایجان فرمانروایی کردند. مؤسس این سلسله شمس الدین ایلدگز از غلامان قبچاقی بود که در دستگاه سلطان مسعود سلجوقی اعتباری حاصل کرد و توانست در حکومت آذربایجان شریک شود. او پس از ازدواج با همسر بیوه سلطان طغرل دوم، اتابک پسرش ارسلان شاه شد و نقش مؤثری در برقراری سلطنت او داشت. جانشینان شمس الدین عبارت اند از نصرت الدین محمد جهان پهلوان؛ مظفرالدین قزل ارسلان؛ نصرت الدین ابوبکر؛ مظفرالدین ازبک؛ قزل ارسلان بن ازبک (معروف به اتابک خاموش). اتابکان آذربایجان به شعر و ادب اظهار علاقه می کردند و شعرایی مانند نظامی گنجوی، محمد فاریابی و افضل الدین خاقانی قصایدی در مدح ایشان گفته اند. آن ها در آبادانی قلمرو خود نیز کوشیدند. به فرمان ایلدگز و همسرش مدارسی در همدان ساخته شد، همچنین بناهای باشکوهی از این خاندان در نخجوان که مقرّ اصلی آنان بوده، بر جای مانده است. حکومت اتابکان آذربایجان به دست جلال الدین مِنکُبِرنی منقرض شد.