ما بالعرض و ما بالذات

لغت بالذات به معنای، به خودی خود و موجود دارای استقلال بکار می رود؛ اما لغت بالعرض به معنای موجود وابسته به غیر بکار می رود. این دو تعبیر در فلسفه کاربرد زیادی دارند و کلیدهای مهمی برای فهم بسیاری از مفاهیم و مباحث فلسفی است.
اصطلاح بالذات ممکن است متوجه وجود باشد یا متوجه صفات وجود.در صورت نخست موجودِ مستقل و بی نیاز از شیء دیگر را بالذات و موجود وابسته را بالعرض اطلاق می شود. اما اگر این اصطلاح متوجه صفات وجودی باشد آنگاه مراد از بالذات این است که چیزی خودش حقیقتاً صفتی را دارا باشد. اما «بالعرض» بدین معنا است که خودش حقیقتاً متصف به صفتی نباشد، بلکه در اثر ارتباط و اتحاد با شیء دیگر به این صفت متصف است، مثال معروف حکما این است که اگر کسی در کشتی نشسته است و کشتی در حال حرکت است، در این جا کشتی «بالذات» حرکت دارد، اما فرد نشسته «بالعرض» متصف به حرکت می شود؛ بنابراین حرکت برای کشتی «بالذات» بوده و برای شخص نشسته در آن «بالعرض» است.
غالب تقسیم بندی ها در فلسفه به صورت دوتایی و بین یک مفهوم و نقیض آن تحقق می یابد به همین دلیل این تقسیمات دوتایی جامع همه افراد بوده و از نگاه عقل بشری همه افراد موجود و مفروض را دربردارد. تقسیم میان «بالذات» و «بالعرض» همین طور است. یکی سلب دیگری است؛ بنابراین اگر موجود را به دو قسم بالذات و بالعرض تقسیم کنیم جامع همه افراد است.
علاوه براین، تقسیم دوتایی بالذات و بالعرض در بسیاری از مسائل فلسفی راه دارد. مثلاً «علت» را به دو قسم بالذات و بالعرض تقسیم می کنند. نظر ملا صدرا این است علت معدّه علت بالعرض است و نه بالذات، ولی علت حقیقی علت بالذات است.