مروری اجمالی بر حالات دستگاههای موسیقی ایرانی
نویسنده: علی افسری نژاد
یکی از دلایل مهم در مناسب خوانی آشنایی با اشعار تعلیمی در ردیف آوازی است. همچنین آشنایی با زمان مناسب برای هر دستگاه و آواز نیز مهم است. مثلا اینگونه نقل می کنند که آواز دشتی مناسب برای غروب و عصر ، دستگاه سه گاه قبل از طلوع آفتاب و دستگاه چهارگاه به هنگام طلوع آفتاب و . . . می باشد
۱ )
دستگاه شور : شور آوازى است که موردپسند عمومى است و شور از جذبه و لطف خاصى برخوردار است که بسیار شاعرانه و دلفریب است. آواز شور ریشهٔ عمیقى در فرهنگ ایرانى دارد که بیانگرعرفان ایرانی و اسلامی است.
۲ )
آواز افشاری : افشاری ، آواز متأثرکننده و دردناک است که سخن از درد و اندوه درونى دارد. آواز مناجات و راز و نیاز با معبود یگانه میباشد. افشاری آوازی تامل برانگیز است که انسان را به فکر وا می دارد و شاید به همین دلیل از این آواز برای خواندن مناجات استفاده میشود
۳ )
آواز دشتی : این آواز را آواز چوپانى نیز نامیده اند. این آواز با آن که غم انگیز و دردناک است؛ در عین حال بسیار لطیف و ظریف است. غم و حزنی که در آواز دشتی وجود دارد می تواند ناشی از فراق یار ، رنج و سختی زمانه و . . . باشد. در خواندن این آواز احساس نقش مهمی را ایفا می کند
۴ )
آواز ابوعطا : انسان با گوش دادن به ابوعطا کمی به فکر فرو می رود و به مسائل فلسفی پیرامونش می اندیشد. به این ترتیب تا اندازه ای می توان نتیجه گرفت, کسانی که بیشتر به آواز ابوعطا علاقه دارند و آن را بیشتر از سایر دستگاهها گوش می دهند گوشه گیر تر هستند.
۵ )
دستگاه ماهور : ماهور آوازى است با وقار و ابهت و شوکت خاصى به شنونده القا مى کند و آهنگ ساز براى بیان شجاعت ها و دلیرى از این آواز استفاده مى کند. ماهور چون قرین موسیقى فرنگى است، بین جوانان جایگاه خاصى دارد. اما در مجموع آواز ماهور طرب انگیز و شاد مى باشد
۶ )
آواز بیات ترک : مانند ابوعطا مورد توجه عامه است و در ملودی های عرفانی مورد استفاده قرار می گیرد و در وصل به معبود توانایی زیادی دارد
۷ )
دستگاه سه گاه : آواز سه گاه ریشهٔ کاملاً ایرانى دارد. البته سه گاه در میان ترک ها استعمال زیادى دارد و آنها در خواندن این آواز مهارت زیادى دارند. اما فارسى زبان ها آن را طور دیگرى مى خوانند. در هر دو، آواز با حزن و اندوه همراه است و با تأثیر و تألم بسیار همراه است
۸ )
دستگاه همایون : همایون آوازى است باشکوه و مجلل، آرام و در عین حال بسیار زیبا و دلفریب. ، همایون ناصحى است مشفق و مهربان که با کمال شرم و آزرم با مستمعین خود مکالمه و درد دل مى کند و با بیانى شیوا چنان نصیحت مى کند و پند مى دهد که هیچ سخنران را این مهارت و استادى نیست
۹ )
آواز بیات اصفهان : بیات اصفهان از آوازهاى قدیم ایرانى است. آوازى است جذاب و گیرا ؛ این آواز ریتمى بین شادى و غم دارد
۱۰ )
دستگاه چهارگاه : چهارگاه را می توان دستگاهی محسوب کرد که مانند پیری فرزانه دارای روحی بلند و عرفانی است و احساسات عالی انسانی را در کنار خصایص و محسنات انسانی صبور و شکیبا دار است. از ناکامی ها و نا امیدی ها اشک غم می ریزد و در شادی ها و خوشی ها اشک شوق و سرور. این دستگاه، بهترین گزینه برای ساخت قطعات حماسی است به طوریکه به زیبایی می تواند حالت شوق و افتخار وصف ناپذیری را در شنونده بوجود آورد.
۱۱ )
دستگاه نوا : آوازى است در حد اعتدال که آهنگى ملایم و متوسط دارد، نه زیاد شاد و نه زیاد حزن انگیز. نوا را آواز خوب گفته اند . معمولاً اشعار عارفانه مثل اشعار حافظ را براى نوا انتخاب مى کنند که تأثیر بسیار زیادى در شنونده ایجاد مى کند.
12 )
دستگاه راست پنجگاه: ترکیبی از حالات برخی از دستگاههای ذکر شده است, مثل ماهور و. . .
