ابن رومیه

اِبْن ِ رومیّه ، ابوالعباس احمد بن محمد بن مُفَرِّج ( 561 - 637ق / 1165 - 1239م ) ، ملقب به عَشّاب ، نباتى و زهری ( منذری ، 3/530 - 531؛ ابن ابى اصیبعه ، 3 ( 1 ) /133 ) ، گیاه شناس و داروشناس ، محدث و فقیه ظاهری مالکى . نیای بزرگش از پزشکان قُرطُبه بود ( ابن خطیب ، 1/215 ) . خانوادة او از قرطبه به اشبیلیه مهاجرت کرد و احمد در این شهر که در آن وقت مرکز حکومت موحدین اندلس بود و شهرت و اعتبار فراوان داشت ، دیده به جهان گشود ( ابن ابى اصیبعه ، همانجا؛ عنان ، 338 ) . پس از پایان تحصیلات مقدماتى ، از دانشمندان و محدثین بزرگى چون ابوعبدالله بن زرقون ، ابو عبدالله الیابُری ، ابن جمهور، ابن العربى ، ابن جد و دیگران اخذ حدیث کرد ( منذری ، 3/531؛ ابن ابار، 1/121؛ ابن خطیب ، 1/217 ) . همزمان با تحصیل علوم دینى به پژوهش در گیاه شناسى نیز همت گماشت .
در 580ق /1184م برای تکمیل معلومات خود زادگاهش را ترک گفت ( ابن ابار، همانجا ) . ابتدا در مغرب العُدوة ( در اندلس ) به مطالعه و شناخت ویژگیهای گیاهان پرداخت . پس از آن به افریقیه رفت ، سپس در 613ق /1216م وارد مصر شد. آنگاه به شام و عراق و حجاز مسافرت کرد و در تمام این مدت به پژوهش دربارة گیاهان مشغول بود ( ابن ابى اصیبعه ، همانجا؛ ابن خطیب ، 1/216 ) و در همین ایام از شنیدن حدیث نیز غافل نماند و از محدثین بزرگ در بغداد و موصل و دمشق از جمله ابوالوقت السَجْزی ، ابو عبدالله فراوی و ابوالفتح بن البطى ْ و دیگران حدیث فرا گرفت ( ابن ابار، همانجا ) ، ولى تخصص او به ویژه در گیاه شناسى بود، چندانکه ابن ابى اصیبعه که معاصر وی بوده است ، او را از بزرگ ترین علما و فضلا ( همانجا ) و ابن خطیب او را عجیب ترین انسان عصر خود و ازمنة قبل و بعد ( 1/251 ) دانسته است .
وی برجسته ترین گیاه شناس مسلمان است که نباتات را نه فقط از دیدگاه پزشکى بلکه از نظر دانش گیاه شناسى نیز مطالعه کرد و توانست زمینة این علم را توسعه داده ، تجارب خود را به وسیلة شاگردانش که بزرگ ترین آنها ابن بیطار است ، به آیندگان انتقال دهد ( لکلرک ، . ( II/246 او گیاهان بسیاری را در شمال افریقا به خصوص در مغرب و نیز در نواحى دیگر مانند مصر و حجاز کشف و نام و خواص آنها را در بزرگ ترین اثر خود الرحلة النباتیة جمع آوری کرد. گر چه این کتاب به دست ما نرسیده است ، اما ابن بیطار در جای جای کتاب جامع المفردات از آن نام برده است ( 1/5، 6، 20؛ لکلرک ، . ( II/247
زمانى که ابن رومیه در اسکندریه اقامت داشت ، آوازة دانش وی به ملک عادل ابوبکر بن ایوب از حکمرانان خاندان ایوبى رسید و او ابن رومیه را از اسکندریه به قاهره دعوت کرد و با تعیین مقرری و اعزاز و اکرام ، اقامت دائم وی را در مصر خواستارشد ( ابن ابى اصیبعه ، همانجا ) ، اما او نپذیرفت و یادآوری کرد که به قصد مطالعه و ادای فریضة حج آمده است و به موطن خود باز خواهد گشت ( ابن ابى اصیبعه ، همانجا ) . در مدت اقامت دو ساله اش در آن نواحى ، پادزهری ( تریاق کبیر ) از ترکیب گیاهان گونه گون تهیه کرد. پس از زیارت حج به زادگاهش اشبیلیه بازگشت و تا پایان عمر در همانجا ماند و در دکانى به فروش گیاهان دارویى اشتغال ورزید ( ابن ابار، 1/121؛ مقری ، 3/353 ) . وی مردی زاهد، نیکوخصلت و آزاده و کتاب دوست بود و بیشتر آثار ابن حزم را جمع آوری و استنساخ کرد ( ابن خطیب ، 1/216 ) . ابن رومیه چنان به ابن حزم علاقه داشت و تعصب مى ورزید که وی را حزمى نیز لقب داده اند ( منذری ، همانجا ) . وی به ادبیات نیز علاقه مند بود و اگر چه به شاعری تظاهر نمى کرد، اما شاگردانش اشعاری از او نقل کرده اند ( ابن سعید، 181 ) . از شاگردان او در حدیث ، ابوعبدالله بن سعید الل´وْشى در بغداد و ابوبکر بن مقط در مصر ( ابن خطیب ، 1/218 ) و در گیاه شناسى ابن بیطار را مى توان نام برد.
وی پس از تألیف الرحلة النباتیة بینایى خود را از دست داد ( ابن خطیب ، 1/219 ) و سرانجام در زادگاهش درگذشت ( منذری ، 3/530؛ ابن ابار، 1/122 ) .
آثار: ابن رومیه آثار متعددی در زمینة گیاه شناسى و فقه و حدیث داشته که متأسفانه بیشتر آنها از میان رفته است . مشهورترین آثار او به شرح زیر است :
الف - در فقه و حدیث : 1. الحافل یا الحافل فى تذبیل الکامل ، ذیلى است بر کتاب الکامل فى معرفة الضعفاء و المتروکین من الرواة، تألیف ابواحمد بن عدی ( ابن ابار، 1/121؛ ابن خطیب ، 1/219؛ بغدادی ، 1/93 ) ؛ 2. مختصر الکامل در 2 جلد ( ابن ابار، همانجا ) ؛ 3. مختصر غریب حدیث مالک ، اثر دارقُطنى ( ابن خطیب ، همانجا ) ؛ 4. رَجَالة المُعَلِم بزوائد البخاری على مسلم ؛ 5. نظم الدّراری فیما تفرد به مسلم عن البخاری ؛ 6. حکم الدعاء فى ادبار الصلوات ؛ 7. کیفیة الاذان یوم الجمعة؛ 8. اخبار محمد بن اسحاق ؛ 9. توهین طرق حدیث الاربعین ( همانجا ) ؛ 10. فهرسة حافلة که در آن روایات اندلس و شرق جداگانه آمده است ( ابن ابار، همانجا ) .
ب - در گیاه شناسى : 1. تفسیر اسماء الادویة المفردة من کتاب دیسقوریدس ؛ 2. مقالة فى ترکیب الادویة، ابن ابى اصیبعه که معاصر وی بوده ، فقط از این دو اثر نام برده است ( 3 ( 1 ) /133 ) . این کتاب ظاهراً همان است که ابن خطیب با عنوان شرح حشائش دیاسقوریدوس و ادویة جالینوس آورده است ( 1/219 ) ؛ 3. کتاب الرحلة النباتیة، مهم ترین اثر وی که شرح آن گذشت ( ابن بیطار، 6؛ ابن خطیب ، همانجا؛ حاجى خلیفه ، 2/1419 ) ؛ 4. التنبیه على اغلاط الغافقى ( ابن خطیب ، همانجا ) ؛ 5. التذکره ، که آن را دربارة استادانش نوشته است ( ذهبى ، 2/1426 ) .
مآخذ: ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار، قاهره ، 1954م ؛ ابن ابى اصیبعة، احمد، عیون الانباء، بیروت ، 1375ق /1957م ؛ ابن بیطار، عبدالله ، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، قاهره ، 1291ق /1874م ؛ ابن خطیب ، محمد، الاحاطة فى اخبار غرناطة، به کوشش محمد عبدالله عنان ، قاهره ، 1955م ؛ ابن سعید، على ، اختصار القدح المعلى فى التاریخ المحلى ، به کوشش ابراهیم الابیاری ، قاهره ، 1959م ؛ بغدادی ، هدیه ؛ حاجى خلیفه ، ک . . .