آب آشامیدنی مردم قدیم کرمان، به دلیل وجود آب های سطح الارضی ، از طریق قنات ها و چاه ها تامین می شد. قنات ها در مسیر خود تنها از بعضی محل ها و منازل عبور می کردند و خانه ای که قنات از آن می گذشت، نسبت به خانه های دیگر ارزش بیشتری داشت چرا که ساکنین آن می توانستند آب مورد نیاز خود را با زحمت کمتری بدست آورند بخش دیگری از آب آشامیدنی مردم از طریق چاه ها تامین می شد و در خانه ای چاهی وجود داشت که آب را با «چاه چرخ» از آن بیرون می کشیدند.
در بعضی از خانه های بزرگ که دارای باغ و کشتزار بودند با وسیله ای به نام «چرخ گاوگرد»آب را از زمین استخراج می کردند که این آب، هم به مصرف کشاورزی و هم برای مصارف آشامیدن مورد استفاده قرار می گرفت.
اما قسمت عمده آبهای آشامیدنی، از آب موجود در مخازنی تامین می شد که به «آب انبار» موسوم بودند. این آب انبار ها به دو دسته تقسیم می شدند یکی آب انبارهای خانگی و دیگری آب انبارهایی که در صحراها و شهرها و دهات برای استفاده عمومی ساخته می شد.
آب انبارهای خانگی دو نوع بودند یکی مخزن آب آشامیدنی و دیگری مخزن آب باغبانی. مخازن آب آشامیدنی معمولا سربسته و در ساختمان آنها نهایت دقت بعمل می آمد. برای آب بند ساختن آن مخزن، از آهک های آب بند ( ساروج ) استفاده می شد. برداشت آب به وسیله شیر صورت می گرفت که آن را کمی بالاتر از کف آب انبار نصب می کرده اند . برای تامین مصارف باغبانی در نقطه ای مناسب حوض یا استخر می ساختند که صرفنظر از ذخیره آبی، یک عنصر تزئینی معماری به شماره می رفت.
این مخازن خانگی را درگردش هفتگی یا بیشتر، از منابع آبی خارج از محوطه مسکونی از قبیل رودخانه، قنات و چشمه و گاهی نیز آب باران پر می کردند این روش تامین آب هنوز هم در مناطقی که لوله کشی ندارند دیده می شود.
اما آب انبارهای عمومی در واقع حوضهای بزرگی بودند که در زیر زمین می ساختند و مردم می توانستند از طریق پلکان هایی که برای پایین رفتن در نظر گرفته شده بود، خود را برای برداشتن آب به این حوزه های زیر زمینی برسانند. این مخزن آبگیر از لحاظ ساختمان استوانه ای شکل بوده و در زیر زمین نهفته می شده. روی این مخزن ها سقفی به شکل مخروط دیده می شود که در راس آن هواکش تعبیه شده است. گاهی نیز چند هواکش به صورت بادگیر در اطراف آن تعبیه می کرده اند. برداشت آب از آب انبار توسط راه پله ایی که عمقش با گودی انبار برابر است صورت می گرفت.
در منطقه کرمان نیز که در حاشیه کویرقرار دارد آب انبارهای بسیاری وجود داشته که به استناد آثاری که از برخی از آنها به جا مانده است می توان اسامی تعدادی از معروفترین آب انبارهای این شهر را بدین ترتیب ذکر نمود: "آب ملک" که درمحله شهر واقع شده ، "آب انبار شیخ داوود" نزدیک دروازه ناصریه، "آب انبار خیابان مظفری"، "آب انبار ابراهیم خان" واقع در قیصریه، "آب انبار وکیل" واقع در قیصریه بازار، "آب انبار حاج آقا علی" روبروی مسجد حاج آقا علی ، "آب انبار گنجعلی خان" واقع در بازار مسگری ، "آب انبار میدان قلعه" ، "آب انبار حاج غلامحسین" واقع در بازار دروازه رق آباد و "آب انبار خواجه خضر" کوچه خانقا.
ساختمان اینگونه آب انبارها بطور مدور بدون ستون امکان پذیر نیست از این لحاظ در قدیم مجبور بوده اند ستون های وسطی در یک یا چند ردیف برای تکیه دادن سقف های گنبدی یا ضربی آب انبارها در نظر بگیرند.
در برخی از آب انبارها، کف مخزن آب یا همان حوض موجود درآب انبار را با یک لایه از سرب می پوشاندند تا در واقع عایقی باشد برای جلوگیری از حرارت و گرمای زمین و در نتیجه خنک ماندن آب موجود در حوض انبار.
به غیر از آب انبارها در بسیاری از نقاط کشور خرابه هایی به شکل آب انبارهای بزرگ مخروطی شکل مشاهده می شود که برای ذخیره کردن یخ به کار می رفته اند. این انبارها را یخچال می نامیدند و در شهرها و دهات معمولا از آنها استفاده می شده است و در گذشته مصرف یخ ساکنان هر منطقه در فصل گرمای تابستان به وفور از همین راه تامین می شد.
طرز ساخت یخ این یخچال بسیار جالب و از این قرار بوده که در پشت دیوارهای بلند و قطور آن سطوحی صاف تعبیه می کردند که در شب های زمستان بطور یکنواخت روی آن قرار می گرفت و در سرمای شدید زمستان یخ می بست . وظیفه دیوار بلند این بود که در طول روز از تابش آفتاب بر روی آب های منجمد شده قبلی جلوگیری کند . در صورتی که در شرق و غرب کمی آفتاب بر روی سطوح یخ گیری می تابید آن وقت در این نقاط هم دیوارهای جانبی بنا می کردند.
مقدار آبی که هر شب روی توده های منجمد از یخ های قبلی هدایت می شد تا حدودی بود که سرمای یک شب بتواند آن را منجمد سازد و یا به عبارت دیگر ارتفاع آب روی سطوح یخ گیر از چند سانتی متر تجاوز نمی کرد . این شرط فنی به خوبی می رساند که یخچال سازان مجبور بودند با کمال دقت سطوح یخ گیری را طراز کنند .
پس از آن تقریبا قطر یخ به 30 تا 40 سانتیمتر می رسید، یخ ها را قطعه قطعه کرده و به داخل منابع یخ که به مثابه همان آب انبارهای مدور تعبیه شده بود و در مجاورت سطوح یخ گیری قرار داشت می ریختند و انبار می کردند. در کف انبار یخ ، یک یا چند چاه پیش بینی شده بود تا آب هائی که احتمالا در فصل گرما از آب شدن یخ ها بوجود می آمد از کف انبار دور گردد و روی هر طبقه از یخ ها مقداری کاه می ریختند تا از چسبیده شدن آنها به یکدیگر جلوگیری شود این مخازن یخ دارای دو راهرو بودند که یکی برای انباشتن یخ ها پس از تهیه بکار می رفت و دیگری برای بیرون آوردن آن در فصل تابستان.
در کرمان هم یخدانهایی در حومه شهر بود که در ایام یخبندان زمستان ، آب در استخر کنار آن می ریختند و آب یخ می بست. صبح زود یخ ها را می شکستند و داخل یخدان می ریختند تا پر می شد. آن موقع درب آن را می بستند و در تابستان باز و از یخ داخل آن بار نموده به بازار می آوردند و در بعضی سالها که زمستان ، یخ نمی بست زندگی برای مردم سخت می ش . . .
در بعضی از خانه های بزرگ که دارای باغ و کشتزار بودند با وسیله ای به نام «چرخ گاوگرد»آب را از زمین استخراج می کردند که این آب، هم به مصرف کشاورزی و هم برای مصارف آشامیدن مورد استفاده قرار می گرفت.
اما قسمت عمده آبهای آشامیدنی، از آب موجود در مخازنی تامین می شد که به «آب انبار» موسوم بودند. این آب انبار ها به دو دسته تقسیم می شدند یکی آب انبارهای خانگی و دیگری آب انبارهایی که در صحراها و شهرها و دهات برای استفاده عمومی ساخته می شد.
آب انبارهای خانگی دو نوع بودند یکی مخزن آب آشامیدنی و دیگری مخزن آب باغبانی. مخازن آب آشامیدنی معمولا سربسته و در ساختمان آنها نهایت دقت بعمل می آمد. برای آب بند ساختن آن مخزن، از آهک های آب بند ( ساروج ) استفاده می شد. برداشت آب به وسیله شیر صورت می گرفت که آن را کمی بالاتر از کف آب انبار نصب می کرده اند . برای تامین مصارف باغبانی در نقطه ای مناسب حوض یا استخر می ساختند که صرفنظر از ذخیره آبی، یک عنصر تزئینی معماری به شماره می رفت.
این مخازن خانگی را درگردش هفتگی یا بیشتر، از منابع آبی خارج از محوطه مسکونی از قبیل رودخانه، قنات و چشمه و گاهی نیز آب باران پر می کردند این روش تامین آب هنوز هم در مناطقی که لوله کشی ندارند دیده می شود.
اما آب انبارهای عمومی در واقع حوضهای بزرگی بودند که در زیر زمین می ساختند و مردم می توانستند از طریق پلکان هایی که برای پایین رفتن در نظر گرفته شده بود، خود را برای برداشتن آب به این حوزه های زیر زمینی برسانند. این مخزن آبگیر از لحاظ ساختمان استوانه ای شکل بوده و در زیر زمین نهفته می شده. روی این مخزن ها سقفی به شکل مخروط دیده می شود که در راس آن هواکش تعبیه شده است. گاهی نیز چند هواکش به صورت بادگیر در اطراف آن تعبیه می کرده اند. برداشت آب از آب انبار توسط راه پله ایی که عمقش با گودی انبار برابر است صورت می گرفت.
در منطقه کرمان نیز که در حاشیه کویرقرار دارد آب انبارهای بسیاری وجود داشته که به استناد آثاری که از برخی از آنها به جا مانده است می توان اسامی تعدادی از معروفترین آب انبارهای این شهر را بدین ترتیب ذکر نمود: "آب ملک" که درمحله شهر واقع شده ، "آب انبار شیخ داوود" نزدیک دروازه ناصریه، "آب انبار خیابان مظفری"، "آب انبار ابراهیم خان" واقع در قیصریه، "آب انبار وکیل" واقع در قیصریه بازار، "آب انبار حاج آقا علی" روبروی مسجد حاج آقا علی ، "آب انبار گنجعلی خان" واقع در بازار مسگری ، "آب انبار میدان قلعه" ، "آب انبار حاج غلامحسین" واقع در بازار دروازه رق آباد و "آب انبار خواجه خضر" کوچه خانقا.
ساختمان اینگونه آب انبارها بطور مدور بدون ستون امکان پذیر نیست از این لحاظ در قدیم مجبور بوده اند ستون های وسطی در یک یا چند ردیف برای تکیه دادن سقف های گنبدی یا ضربی آب انبارها در نظر بگیرند.
در برخی از آب انبارها، کف مخزن آب یا همان حوض موجود درآب انبار را با یک لایه از سرب می پوشاندند تا در واقع عایقی باشد برای جلوگیری از حرارت و گرمای زمین و در نتیجه خنک ماندن آب موجود در حوض انبار.
به غیر از آب انبارها در بسیاری از نقاط کشور خرابه هایی به شکل آب انبارهای بزرگ مخروطی شکل مشاهده می شود که برای ذخیره کردن یخ به کار می رفته اند. این انبارها را یخچال می نامیدند و در شهرها و دهات معمولا از آنها استفاده می شده است و در گذشته مصرف یخ ساکنان هر منطقه در فصل گرمای تابستان به وفور از همین راه تامین می شد.
طرز ساخت یخ این یخچال بسیار جالب و از این قرار بوده که در پشت دیوارهای بلند و قطور آن سطوحی صاف تعبیه می کردند که در شب های زمستان بطور یکنواخت روی آن قرار می گرفت و در سرمای شدید زمستان یخ می بست . وظیفه دیوار بلند این بود که در طول روز از تابش آفتاب بر روی آب های منجمد شده قبلی جلوگیری کند . در صورتی که در شرق و غرب کمی آفتاب بر روی سطوح یخ گیری می تابید آن وقت در این نقاط هم دیوارهای جانبی بنا می کردند.
مقدار آبی که هر شب روی توده های منجمد از یخ های قبلی هدایت می شد تا حدودی بود که سرمای یک شب بتواند آن را منجمد سازد و یا به عبارت دیگر ارتفاع آب روی سطوح یخ گیر از چند سانتی متر تجاوز نمی کرد . این شرط فنی به خوبی می رساند که یخچال سازان مجبور بودند با کمال دقت سطوح یخ گیری را طراز کنند .
پس از آن تقریبا قطر یخ به 30 تا 40 سانتیمتر می رسید، یخ ها را قطعه قطعه کرده و به داخل منابع یخ که به مثابه همان آب انبارهای مدور تعبیه شده بود و در مجاورت سطوح یخ گیری قرار داشت می ریختند و انبار می کردند. در کف انبار یخ ، یک یا چند چاه پیش بینی شده بود تا آب هائی که احتمالا در فصل گرما از آب شدن یخ ها بوجود می آمد از کف انبار دور گردد و روی هر طبقه از یخ ها مقداری کاه می ریختند تا از چسبیده شدن آنها به یکدیگر جلوگیری شود این مخازن یخ دارای دو راهرو بودند که یکی برای انباشتن یخ ها پس از تهیه بکار می رفت و دیگری برای بیرون آوردن آن در فصل تابستان.
در کرمان هم یخدانهایی در حومه شهر بود که در ایام یخبندان زمستان ، آب در استخر کنار آن می ریختند و آب یخ می بست. صبح زود یخ ها را می شکستند و داخل یخدان می ریختند تا پر می شد. آن موقع درب آن را می بستند و در تابستان باز و از یخ داخل آن بار نموده به بازار می آوردند و در بعضی سالها که زمستان ، یخ نمی بست زندگی برای مردم سخت می ش . . .