ایدئالیسم

ایدئالیسم یا آرمان گرایی (به آلمانی: Idealismus) یا مینوگروی نام مجموعه ای از دیدگاه های فلسفی با این مدّعاست که ایده ها موضوع حقیقی معرفت هستند؛ ایده ها بر اشیا مقدم اند و این ایده ها هستند که امکانِ بودن را برای اشیا فراهم می کنند. بر مبنای این دیدگاه، ایده ها، هم از نظر معرفت شناختی و هم از نظر متافیزیکی اولویت دارند و واقعیت خارجی، آنچنان که ما درک می کنیم، منعکس کننده فرایندهای ذهنی است. ایدئالیسم مدّعی نیست ذهن خالق ماده یا جهان مادی است. همچنین این دیدگاه، «فکر» را با «متعَلَّق فکر» یکی در نظر نمی گیرد، بلکه مدعی است جهان خارج را تنها با توسل به فرایند ایده ها می توان درک کرد.
بوخنسکی، اینوسنتیوس (۱۳۸۷). فلسفهٔ معاصر اروپایی. ترجمهٔ شرف الدین خراسانی. تهران: علمی و فرهنگی. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۴۵-۲۴۹-۹.
بورمان، کارل (۱۳۸۹). افلاطون. ترجمهٔ محمدحسن لطفی. تهران: طرح نو. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۸۹-۰۵۹-۸.
خراسانی، شرف الدین (۱۳۸۷). نخستین فیلسوفان یونان. ترجمهٔ نوشته های فیلسوفان: شرف الدین خراسانی. تهران: علمی و فرهنگی. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۴۵-۴۷۱-۴.
خراسانی، شرف الدین (۱۳۷۶). از برونو تا کانت. تهران: علمی و فرهنگی. شابک ۹۶۴-۴۴۵-۰۵۱-۵.
دکارت، رُنه (۱۳۸۷). تأملات در فلسفهٔ اولی. ترجمهٔ احمد احمدی. تهران: سمت. شابک ۹۶۴-۴۵۹-۶۵۳-۶.
ستیس، والتر ترنس (۱۳۸۷). فلسفهٔ هگل. نخست. ترجمهٔ حمید عنایت. تهران: شرکت سهامی کتاب های جیبی. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۰۳-۰۳۸-۴.
صفوی، امان الله (۱۳۷۵). واژگان علوم انسانی کلمه. مؤسسه نشر کلمه. شابک ۹۶۴۹۰۰۲۳۰۸.
طباطبایی، جواد (۱۳۷۴). ابن خلدون و علوم اجتماعی. تهران: طرح نو.
طباطبایی، جواد (تابستان و پاییز ۱۳۷۴). «گفتگو دربارهٔ دین و هگل». نقد و نظر. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزهٔ علمیّه قم (۳ و ۴): ۳۰۸–۲۹۴. بایگانی شده از اصلی در ۱۳۸۵/۰۲/۱۹. تاریخ وارد شده در |تاریخ بایگانی= را بررسی کنید (کمک)
کاپلستون، فردریک (۱۳۷۵). تاریخ فلسفه. نخست. ترجمهٔ جلال الدین مجتبوی. تهران: علمی و فرهنگی و سروش.
کانت، ایمانوئل (۱۳۸۷). سنجش خرد ناب. ترجمهٔ م.ش. ادیب سلطانی. تهران: امیرکبیر. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۰۰-۰۹۳۵-۲.
کانت، ایمانوئل (۱۳۸۴). تمهیدات: مقدمه ای برای هر مابعدالطبیعهٔ آینده که به عنوان یک علم عرضه شود. ترجمهٔ غلامعلی حدّاد عادل. تهران: مرکز نشر دانشگاهی. شابک ۹۶۴-۰۱-۰۲۶۷-۹.
گمپرتس، تئودور (۱۳۷۵). متفکران یونان. نخست. ترجمهٔ محمدحسن لطفی. تهران: خوارزمی.
مارکوزه، هربرت (۱۳۸۸). خرد و انقلاب. ترجمهٔ محسن ثلاثی. تهران: ثالث. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۸۰-۳۳۲-۲.
ایپولیت، ژان (۱۳۸۶). مقدمه ای بر فلسفهٔ تاریخ هگل. ترجمهٔ باقر پرهام. تهران: آگاه. شابک ۹۶۴-۴۱۶-۰۸۸-۶.
ایدئالیسم نقطهٔ مقابل رئالیسم (واقع گرایی یا اصل اصالت واقع) است که معتقدست برای شناخت حقیقت جهان بیرون، چندان نمی توان به ذهن انسان متّکی بود.
با اصطلاحات فلسفهٔ صدرایی ایدئالیسم یعنی، برای عاقل تنها معقول بالذات یا نفس الأمر دارای تأصل است، زیرا علم به عالم خارج، جز از مجرای معقول بالذات ممکن نیست و عالم خارج، از این حیث که معقول بالعرض است، متعَلَّق معرفت انسانی قرار نمی گیرد.
اگر این جهان زیباست، پس بی گمان در ایجاد جهان آنچه را سرمدی است سرمشق قرار داده.

ایدئالیسم (ابهام زدایی). آرمان گرایی، ایدئالیسم یا ایده آلیسم می تواند به موارد زیر اشاره کند:
آرمان گرایی (در برابر واقع گرایی) به معنی توجه به آرمان ها
ایدئالیسم مجموعه ای از دیدگاه های فلسفی با این فرض که موضوع حقیقی معرفت، ایده ها هستند
آرمان گرایی (هنر)، گرایش هنری استوار بر ادراک هنری هنرمند که کامل تر از اثر هنری اوست و از اندیشه خود هنرمند سرچشمه گرفته است
آرمان گرایی در نظریه روابط بین الملل مکتبی در علم روابط بین الملل که این روابط را به عنوان وسیله ای برای کنار هم قراردادن ملت ها و به عنوان قدرتی که به سازمان های بین المللی در انجام خدمات خود به جامعهٔ جهانی کمک می کند در نظر می گیرد

ایدئالیسم (idealism)
نگرشی که مطابق آن ذهن، حقیقت اساسی و جهان مادی و فیزیکی، تنها به مثابۀ ظهور یا بیانی از ذهن و یا یک امر ذهنی بالذات است. ایدئالیسم را معمولاً در مقابل رئالیسم (واقع گرایی) و ماتریالیسم (ماده گرایی) به کار می برند. این اصطلاح را نخستین بار لایب نیتس در اوایل قرن ۱۸ در مورد فلسفۀ افلاطون که معتقد به اصالت ایده (یا مُثُل) بود، به کار برد. غالباً هر نظام فلسفی که جهان فیزیکی را وابسته به ذهن می داند، ایدئالیستی نامیده می شود حتی اگر متضمن پیش فرض های نهان دیگری نیز باشد، پیش فرض هایی همچون قول به یک واقعیت بنیادی تر در ورای ماهیات ذهنی و فیزیکی همچون شیء فی نفسه در نظام فکری کانت. همچنین برخی، دایرۀ شمول اصطلاح ایدئالیسم را به نظام هایی محدود می کنند که بر طبق آن ها امری متعالی است که به واقعیت شکل می بخشد. گروهی نیز واژۀ ایدئالیسم را به دیدگاهی منتسب می کنند که جهان فیزیکی را در نسبت با واقعیت متعالی تر ذهنی، غیر واقعی می داند همچون نظام مُثُل افلاطونی. به تعبیری، یک فیلسوف تنها در صورتی ایدئالیست است که باور داشته باشد که جهان فیزیکی به یکی از این سه نحو وجود دارد: ۱. تنها به صورت یک ابژه برای ذهن؛ ۲. تنها به عنوان محتوای ذهن؛ ۳. تنها به مثابه چیزی که در ذات خود، ذهنی است. برخی از ایدئالیست ها بر این باورند که هر شیء فیزیکی از ذهن مشتق می شود و گروهی یک گام فراتر می گذارند و هر چیزی را مشتق از ذهن می دانند مگر خود ذهن. اما چنین اندیشه ای نزد کانت قابل قبول نمی نماید، زیرا او به شیء فی نفسه که نه ذهنی است و نه مشتق از ذهن باور دارد، احتمالاً شوپنهاور نیز نمی تواند چنان نظری را بپذیرد زیرا او نیز به وجود اراده ای بی کران معتقد است که در تطبیق با فلسفۀ کانت، در تناظر با شیء فی نفسه قرار می گیرد. ایدئالیست ها دلایل گوناگونی برای وابستگی اشیاء فیزیکی به ذهن عنوان کرده اند. ممکن است یک ایدئالیست تنها به یک ذهن واحد باور داشته باشد و یا اشیاء فیزیکی را مشتق از اذهان متکثر بداند. همچنین توجه به تفاوت های میان رویکردهای ایدئالیسم هستی شناختی و ایدئالیسم معرفت شناختی از اهمیت بسیاری برخوردار است. دو نمونۀ بزرگ از دو گونه ایدئالیسم مذکور، جورج بارکلی و ایمانوئل کانت هستند. ایدئالیسم هستی شناختی، هستی شیء فیزیکی را وابسته به ذهن می داند. ایدئالیسم معرفت شناختی شیء را آن گونه که نزد ماست وابسته به ذهن می داند و شیء را آن گونه که مستقل از ذهن ماست غیرقابل شناخت می پندارد.
ایدئالیسم هستی شناختی بارکلی. نخستین فیلسوفی که در غرب مبانی ایدئالیسم را استوار کرد اسقف انگلیسی جورج بارکلی بود که ایدئالیسم موحّدانۀ او فلسفۀ جدید را وارد مرحلۀ تازه ای کرد. نزد بارکلی تنها دو گونۀ موجود وجود دارد: روان یا ذهن و تصورات یا صورت های حسی. ابژۀ فیزیکی آن چنان که ما آن را ادراک می کنیم مجموعه ای از صورت های حسی یا تأثیرات حس است. بنابراین یک سیب به هنگامی که توسط ما به ادراک درمی آید، مجموعه ای است از نمودهایی حسی که توسط ذهن دریافت می شوند. در مورد اشیاء یا ابعادی از اشیاء که توسط اذهان متناهی ما ادراک نمی شوند، دو حالت قابل تصور است: یا ذهن متناهی می تواند با طی مراحل ویژه ای به جایی نایل شود که بتواند آن شیء را ادراک نماید، همچون جست وجو برای چیزی از راه بوییدن آن و یا آن ها تنها توسط یک ذهن نامتناهی و متعالی دریافت می شوند. گزینۀ دوم بلاواسطه راجع به خداست و گزینۀ اول صورت هایی هستند که خدا آن ها را پس از طی مراحل مشخصی توسط ما، در ما قرار می دهد. اشیاء هنگامی که توسط اذهان متناهی ما ادراک نمی شوند همچنان وجود دارند و این تداوم وجود، مستلزم وجود یک ذهن نامتناهی است که اشیاء را همواره و در همه حال به ادراک خویش درآورد. بارکلی این استدلال را برهانی محکم برای اثبات وجود خدا می داند.
ایدئالیسم استعلایی کانت. برخی ممکن است کانت را یک پدیدارگرا بدانند که نظریۀ خود را با تبیین این نکته تکمیل نموده است که چرا تجربیات حسی در نزد ما آن چنان اند که هستند. با این حال او پاسخ به این پرسش را برای ما غیرقابل دسترس می داند و تنها تبیین ممکن را افعال ناآگاهانه ای می داند که در فرآیند شناخت از ما صادر می شود. از دیدگاه او ما هیچ شناختی از ذات واقعی شیء فی نفسه نمی توانیم داشته باشیم. استدلال کانت در توضیح ایدئالیسم استعلایی اش با استدلال های بارکلی کاملاً متفاوت است. استعلاء در نزد کانت به معنای استفاده از توانایی های شناختی در راه کسب معرفت است. از دیدگاه کانت دو واقعیت شایستۀ توجه دربارۀ معرفت ما از جهان وجود دارد، جهانی که به باور او تنها ایدئالیسم استعلایی می تواند آن را توضیح دهد. اولاً معرفت ما راجع به جهان، معرفتی ترکیبی و ماتقدم یا پیشینی است، بنابراین ما می دانیم که حساب و اصول اقلیدس در مورد جهان فیزیکی به مثابۀ یک کل، کاربرد دارد، جهانی که هر فرآیند فیزیکی یا ذهنی در تطابق با قوانین جهان شمول علّی رخ می دهد و جهانی که در آن هر تغییری مستلزم وجود یک شالودۀ پایدار مادی است که آن را به طور کمّی حفظ کند. ثانیاً نه معرفت پیشینی و نه شناخت تجربی نمی توانند به سؤالات گره خورده به تقدیر بشر همچون پرسش از وجود خدا و یا فناناپذیری انسان پاسخ گویند. تنها بیان ممکن از معرفت ترکیبی ماتقدم ما نسبت به طبیعت شناختی خود ما، مکان و زمان صورت های شهود ادراکی ما هستند. علیت، جوهر، عرض و همانند آن ها مقولاتی هستند که به کمک آن ها وحدت جهان و تجربۀ عملی و ممکن خود از شیء فی نفسه یا «نومن» را برمی سازیم، نومنی که ذات آن به ناگزیر برای ما ناشناخته خواهد ماند. ما برای پرسش هایی راجع به خدا و جاودانگی نمی توانیم پاسخی داشته باشیم، زیرا این موضوعات متعلق به حقیقت مطلق هستند و نه حقیقتی که نزد ما و در دسترس ماست. به همین دلیل می توان ایمان داشت که مفاهیم خدا و جاودانگی با طبیعت اخلاقی ما سازگار است.
ایدئالیسم مطلق آلمانی و انگلیسی. فیخته، شلینگ و هگل هرکدام به گونه ای متفاوت بر این باورند که جهان تنها به واسطۀ تحقق عینی مفاهیم ذهن، ادراک می شود. این نظر وجه تشابه آن ها با کانت است اما آن ها در بیان این امر که چرا مقولات آن چنانند که هستند و چرا یک وحدت واقعی در تجربۀ مشترک اذهان ظاهراً متفاوت وجود دارد، گامی فراتر از کانت می نهند. به باور آن ها، نهایتاً جهان بر یک ذهن یا عقل واحد کلی مبتنی است. آن ها یک «خود» یا سوژۀ متعالی را با جوهر واحد اسپینوزا جایگزین می کنند. در کشورهای انگلیسی زبان نیز در اواخر قرن ۱۹ م نوعی از ایدئالیسم ظهور کرد که مبتنی بر «امر مطلق» بود و استوارترین تبیین آن توسط برادلی صورت گرفت. در میان مخالفان ایدئالیسم، کارل مارکس از همه مشهورتر است. او که تحقق هدایت انسانی را منوط به فعل یا عمل مولّد (پراکسیس) می دانست هرگونه رویکردی را که تقدم اندیشه بر عمل را تأیید می کرد غیر واقع انگار یا ایدئالیستی می نامید. مارکسیست ها اصطلاح ایدئالیسم را به صورت حربه ای برای تحقیر مخالفان خود به کار می بردند.