از عوامل مهم انتشار و گسترش زبان فارسی و فرهنگ ایرانی در آسیای کوچک، یکی مهاجرت خاندانهای با فضل و دانش ایرانی تبار مانند بهاءالدین سلطان العلماء پدر مولانا، نجم الدین رازی «دایه»، اوحدالدین کرمانی، فخرالدین عراقی، سراج الدین ارموی، سیف الدین فرغانی، ناصرالدین ابن بی بی و…باین منطقه است. محیط امن و دانش پرور بلاد روم در قرن هفتم و امکان نشأت خلاقیت فرهنگی، عرفاء و ادبای جهان اسلام را باین سامان کشانده بود. آثار فارسی این بزرگان علم و ادب، مخصوصاً تصنیف کتاب مستطاب مثنوی مولوی و پیدایش طریقت فارسی مولویه، نه تنها زبان و ادب فارسی را در آن دیار استوار ساخت، بلکه به روایت عزیزبن اردشیر استرآبادی (متوفی بعد از سال ۸۰۰ ه.ق / ۸–۱۳۷۹م) مؤلف کتاب بزم و رزم، «جمهور اهالی ممالک روم» در قرن هشتم هجری «به زبان پارسی مایل و راغب بودند».
سلطان ایلدرم بایزید خان اول (۷۹۱/۱۳۸۹ – ۸۰۵ ه. /۱۴۰۳م)، شعر فارسی، مأخذ نفیسی.
سلطان محمدخان دوم (فاتح) (۸۴۸/۱۴۴۴ – ۸۵۰/۱۴۴۶) و (۸۵۵/۱۴۵۱ – ۸۸۶/۱۴۸۱)، اشعار فارسی، مأخذ نجیب الله.
سلطان بایزیدخان دوم (۸۸۶/۱۴۸۱ – ۹۱۸/۱۵۱۲)، اشعار فارسی، مأخذ خسروشاهی.
سلطان سلیم خان اول متخلص به «سلیمی» (۹۱۸/۱۵۱۲ – ۹۲۶/۱۵۲۰)، دیوان شعر، مأخذ گیب.
سلطان سلیمان خان اول «قانونی» متخلص به «محبی» (۹۲۶/۱۵۲۰ – ۹۷۴/۱۵۶۶)، رباعی، مأخذ خسروشاهی.
در میان آثار منظوم و منثور قرن هفتم هجری، مثنوی مولوی، علاوه بر نشر حقایق عرفانی، از نظر رواج زبان و شعر فارسی در جهان اسلام، اهمیت فوق العاده ای داشته است. شروح متعددی که بر این کتاب نوشته شده، وسعت فکر و عمق اندیشه مولانا، خداوندگار سخن، را نشان می دهد.کثرت اصطلاحات فارسی در خانقاه های مولویه و اجرای مثنوی خوانی در محافل و مجالس این سلسله، زبان فارسی را زبان راز و نیاز صوفیان اهل حق گردانیده بود.
فعالیت ادبی سخنوران و نویسندگان در دورة میانه تاریخ ادبیات ترک، که از استقرار سلجوقیان روم در آناطولی (قرن پنجم هجری/ یازدهم میلادی) شروع و تا عصر ادبی دورة تنظیمات (نیمة قرن نوزدهم میلادی) خاتمه می یابد، در دربار و خانقاه متمرکز بود. این دو کانون ادبی و فرهنگی یعنی Divan Edebiyati (ادبیات درباری) و Takke Edebiyati (ادبیات خانقاه) بشدت تحت نفوذ و تأثیر زبان و ادبیات فارسی قرار داشت.
در دورة میانة مرکز فعالیت ادبی دیگری هم بنام Halk Edebiyati (ادبیات عامه)، به زبان ترکی، وجود داشت که از نظر ادبی فاقد ارزش بوده است. اصولاً در این دوره «شعر ترکی در مرتبة دون شعر فارسی قرار داشته است بلکه شعر ترکی را شعر نمی شمرده اند».
سلطان ایلدرم بایزید خان اول (۷۹۱/۱۳۸۹ – ۸۰۵ ه. /۱۴۰۳م)، شعر فارسی، مأخذ نفیسی.
سلطان محمدخان دوم (فاتح) (۸۴۸/۱۴۴۴ – ۸۵۰/۱۴۴۶) و (۸۵۵/۱۴۵۱ – ۸۸۶/۱۴۸۱)، اشعار فارسی، مأخذ نجیب الله.
سلطان بایزیدخان دوم (۸۸۶/۱۴۸۱ – ۹۱۸/۱۵۱۲)، اشعار فارسی، مأخذ خسروشاهی.
سلطان سلیم خان اول متخلص به «سلیمی» (۹۱۸/۱۵۱۲ – ۹۲۶/۱۵۲۰)، دیوان شعر، مأخذ گیب.
سلطان سلیمان خان اول «قانونی» متخلص به «محبی» (۹۲۶/۱۵۲۰ – ۹۷۴/۱۵۶۶)، رباعی، مأخذ خسروشاهی.
در میان آثار منظوم و منثور قرن هفتم هجری، مثنوی مولوی، علاوه بر نشر حقایق عرفانی، از نظر رواج زبان و شعر فارسی در جهان اسلام، اهمیت فوق العاده ای داشته است. شروح متعددی که بر این کتاب نوشته شده، وسعت فکر و عمق اندیشه مولانا، خداوندگار سخن، را نشان می دهد.کثرت اصطلاحات فارسی در خانقاه های مولویه و اجرای مثنوی خوانی در محافل و مجالس این سلسله، زبان فارسی را زبان راز و نیاز صوفیان اهل حق گردانیده بود.
فعالیت ادبی سخنوران و نویسندگان در دورة میانه تاریخ ادبیات ترک، که از استقرار سلجوقیان روم در آناطولی (قرن پنجم هجری/ یازدهم میلادی) شروع و تا عصر ادبی دورة تنظیمات (نیمة قرن نوزدهم میلادی) خاتمه می یابد، در دربار و خانقاه متمرکز بود. این دو کانون ادبی و فرهنگی یعنی Divan Edebiyati (ادبیات درباری) و Takke Edebiyati (ادبیات خانقاه) بشدت تحت نفوذ و تأثیر زبان و ادبیات فارسی قرار داشت.
در دورة میانة مرکز فعالیت ادبی دیگری هم بنام Halk Edebiyati (ادبیات عامه)، به زبان ترکی، وجود داشت که از نظر ادبی فاقد ارزش بوده است. اصولاً در این دوره «شعر ترکی در مرتبة دون شعر فارسی قرار داشته است بلکه شعر ترکی را شعر نمی شمرده اند».
wiki: تهران به چاپ رسیده است.
پیشگفتار
مقدمه: از کهن ترین روزگاران
دروازه های روم گشوده می شود
وضع فرهنگی و اجتماعی روم
فارسی، زبان رسمی آسیای صغیر
نخستین تألیفات فارسی در دیار روم
اوج گسترش زبان فارسی در دوره سلجوقیان
دیگر شاعران و نویسندگان آن عصر (کسانی چون محمد بن غازی ملطیوی، نظام الدین احمد ارزنجانی، مجدالدین ابی بکر، شمس الدین حمزه طغرایی، شمس الدین محمد اصفهانی وزیر، تاج الدین خلاطی و کمالی کامیار)
شعر و ادب فارسی در دوره ایلخانان
مولوی و ادبیات مولویه
دیگر شاعران عصر ایلخانان (کسانی چون نظام الدین خورشید، ناصری، سیواسی، اوحدالدین کرمانی، فخرالدین عراقی، یوسفی ارزنجانی، سیف فرغانی، سعدالدین مسعود و ارغوان خاتون)
متون منثور عصر ایلخانان
از انقراض سلجوقیان تا فتح استانبول
پس از فتح استانبول
شاهنامه خوانی و شاهنامه سرایی (مواردی از قبیل غزانامه روم اثر کاشفی، خنکارنامه یا تواریخ آل عثمان اثر میرسیدعلی طوسی، مثنوی وقایع سلطان بایزید اثر عارف، سلیم نامه ادایی شیرازی، سلیم خان نامه، سلیم شاه نامه، سلیم نامه منثور، فتوحات سلیمانی، فتوحات جمیله، شاهنامه عارف یا سلیمان نامه از فتح الله عارف، غزای سلمانی، شاهنامه تاریخ سلطان سلیمان از عبدالله غباری، شهنامه سلیم دوم از لقمان آشوری ارموی، شهنشاهنامه مراد سوم، شاهنامه بهشتی، فتوح العجم، شهنشاهنامه یا مرآت عثمانی از صدرالدین شاهنامه بایزید دوم از فردوسی طویل)
در پیشگفتار کتاب آمده است: «سرگذشت پرفراز و نشیب زبان و فرهنگ ایرانی، در هر دیار جدا جدا باید به دقت مورد بررسی و شناخت قرار گیرد. حاصل کار از یک طرف رشته های دوستی و پیوند معنوی میان ما و همسایگان ما را استواری بیشتر خواهد بخشید. از طرف دیگر چهره فرهنگ جهانگیر دیرسال ایران، این پیر سرفراز قرون و اعصار را تابناک تر خواهد کرد. گوهرهای گمشده ای به بازار خواهد آمد که تحقیق در آنها و بهره جویی از آنها زبان و فرهنگ ما را غنی تر خواهد کرد و بر جلوه و جمال آن خواهد افزود. متون چندصد ساله چاپ نشده ای از مولویه و نوشته ها و سروده های فراموش شده دیگری که به صورت نسخ نادر خطی در گوشه کتابخانه ها انتظار می کشند تا به همت پژوهندگان زندگی از سر گیرند و جای شایسته خود را در مجموعه ادب فارسی بازیابند، از این شمارند.»
پیشگفتار
مقدمه: از کهن ترین روزگاران
دروازه های روم گشوده می شود
وضع فرهنگی و اجتماعی روم
فارسی، زبان رسمی آسیای صغیر
نخستین تألیفات فارسی در دیار روم
اوج گسترش زبان فارسی در دوره سلجوقیان
دیگر شاعران و نویسندگان آن عصر (کسانی چون محمد بن غازی ملطیوی، نظام الدین احمد ارزنجانی، مجدالدین ابی بکر، شمس الدین حمزه طغرایی، شمس الدین محمد اصفهانی وزیر، تاج الدین خلاطی و کمالی کامیار)
شعر و ادب فارسی در دوره ایلخانان
مولوی و ادبیات مولویه
دیگر شاعران عصر ایلخانان (کسانی چون نظام الدین خورشید، ناصری، سیواسی، اوحدالدین کرمانی، فخرالدین عراقی، یوسفی ارزنجانی، سیف فرغانی، سعدالدین مسعود و ارغوان خاتون)
متون منثور عصر ایلخانان
از انقراض سلجوقیان تا فتح استانبول
پس از فتح استانبول
شاهنامه خوانی و شاهنامه سرایی (مواردی از قبیل غزانامه روم اثر کاشفی، خنکارنامه یا تواریخ آل عثمان اثر میرسیدعلی طوسی، مثنوی وقایع سلطان بایزید اثر عارف، سلیم نامه ادایی شیرازی، سلیم خان نامه، سلیم شاه نامه، سلیم نامه منثور، فتوحات سلیمانی، فتوحات جمیله، شاهنامه عارف یا سلیمان نامه از فتح الله عارف، غزای سلمانی، شاهنامه تاریخ سلطان سلیمان از عبدالله غباری، شهنامه سلیم دوم از لقمان آشوری ارموی، شهنشاهنامه مراد سوم، شاهنامه بهشتی، فتوح العجم، شهنشاهنامه یا مرآت عثمانی از صدرالدین شاهنامه بایزید دوم از فردوسی طویل)
در پیشگفتار کتاب آمده است: «سرگذشت پرفراز و نشیب زبان و فرهنگ ایرانی، در هر دیار جدا جدا باید به دقت مورد بررسی و شناخت قرار گیرد. حاصل کار از یک طرف رشته های دوستی و پیوند معنوی میان ما و همسایگان ما را استواری بیشتر خواهد بخشید. از طرف دیگر چهره فرهنگ جهانگیر دیرسال ایران، این پیر سرفراز قرون و اعصار را تابناک تر خواهد کرد. گوهرهای گمشده ای به بازار خواهد آمد که تحقیق در آنها و بهره جویی از آنها زبان و فرهنگ ما را غنی تر خواهد کرد و بر جلوه و جمال آن خواهد افزود. متون چندصد ساله چاپ نشده ای از مولویه و نوشته ها و سروده های فراموش شده دیگری که به صورت نسخ نادر خطی در گوشه کتابخانه ها انتظار می کشند تا به همت پژوهندگان زندگی از سر گیرند و جای شایسته خود را در مجموعه ادب فارسی بازیابند، از این شمارند.»