ابن مسره، نخستین اندیشمند مسلمان در اندلس است که قرن هاست برای مورخان مسلمان و نیز محققان معاصر، ناشناس مانده است. هر چند نقش او در مطالعه تاریخ تفکر اندلس غیرقابل انکار است، اما هیچ توافقی درباره مبانی اندیشه های وی و قبول آن ها دیده نمی شود. چند دهه پیش کشف دو نوشته از آثار ابن مسره دوباره جلب توجه کرد. با وجود این که این دو متن از آن زمان بارها تجدید چاپ شده اند، اما ارائه یک تحلیل عمیق و جامع از اندیشه های ابن مسره - با توجه به این متون - هنوز به نظر ضروری می آید. ترجمه تأویلی یکی از این متون در صفحات آتی بخشی از کوشش ما جهت دستیابی به چنین تحلیلی است.
محمد بن عبد ا. . . الجبلی معروف به ابن مسره1 به سال 269 هجری قمری ( 883 میلادی ) در قرطبه2 متولد شد. پدر او عبدا. . . پس از سفر به مشرق در بصره - محلی که گفته می شود وی در آنجا توسط متکلمین معتزله تعلیم دیده است - سکنی گزید و به سال 286 هجری قمری ( 899 میلادی ) در مکه درگذشت. ابن مسره نیز، پس از استفاده از تعالیم پدر و دو فقیه مالکی به مکه رفت و در قیروان3 از محضر یک فقیه برجسته بهره ها برد. ظاهراً ابن مسره در اندلس به بدعت در دین محکوم و در نهایت به ترک آن دیار وادار شده است.
احتمال می رود او در مکه - همانند بسیاری از دیگر اهالی اندلس که به مکه می آمدند - به محفل ابوسعید ابن العربی ( از مریدان اسبق جنید بغدادی ) آمد و شد داشته است. ابن مسره در طول حکمرانى عبدالرحمان سوم ( ناصر ) به اندلس بازگشت و از مریدانش - که به سبب آموزه های شیوا و زندگی زاهدانه اش مجذوب او شده بودند - انجمنی ترتیب داد. چنین گفته شده که ابن مسره به همراه مریدان خود در کوهستان های اطراف قرطبه به چله نشینی می پرداختند و از این رو ایشان به «الجبلی» ملقب شدند. ابن مسره در یک چله نشینی کوهستانی به سال 319 هجری قمری ( 931 میلادی ) درگذشت. پس از فوت ابن مسره، چندین خلیفه علیه پیروان او فتوی دادند و احکام آنان به طور عمومی نیز منتشر گردید: [سرانجام] این جماعت به بدعت و الحاد متهم شده، کتاب هایشان سوزانده شد و مجبور به توبه شدند.
مورخان مسلمان ابن مسره را به عنوان یک مقام حقوقی ( فقیه ) توصیف کرده اند، اما در عین حال آنان سخنان دیگری نیز درباره او گفته اند که بیشتر نشانگر علایق فلسفی ابن مسره است. از قبیل اینکه او عقایدی نزدیک به معتزله داشته؛ و به طور ضمنی از این سخنان چنین برمی آید که وی منطقی و «باطنی»4 بوده است.
بر اساس منابع ابن مسره با عقاید معتزله - بی واسطه یا از طریق پدر - آشنا شده است. اما در عین حال چنین نقل شده که وی تحت تأثیر آموزه های برخی از صوفیان قرن نهم نیز بوده است.
پژوهش های اخیر دربردارنده اطلاعات به ظاهر متناقضی است، زیرا مورخان مسلمان قرون وسطی درباره ساختار فکری ابن مسره گمانه زنی های بسیاری انجام داده اند و در آثار گوناگون با عناوینی مانند [یک] متکلم معتزلی، عارف صوفی، فیلسوف نوافلاطونی5 با تمایلات باطنی، پیرو مکتب امپدوکلس6، مبلغ مذهبی فاطمی - یا ترکیبی از این توصیفات - از او یاد شده است. آثار اصلی ابن مسره تا سال 1972 - زمانی که محمد کمال ابراهیم جعفر دو مورد از رسائل او یعنی خواص الحروف7 و رساله ای در باب تفکر ( رسالة الاعتبار8 ) را در نسخه خطی شماره 3168 از مجموعه ی چستر بیتی9 کشف کرد - مفقود شده بودند. با اینکه جعفر این کتاب ها را در سال 1978 منتشر کرد، اما مدتی به طول انجامید تا این کتب توجه جهان علم را به خود معطوف نماید. با این حال برخی از محققان در دهه های گذشته به آثار ابن مسره روی آوردند.
پس از انتشار اولیه این دو اثر توسط جعفر، این کتاب ها توسط جی. کنی10 و گاریدو کلمنته11 تجدید چاپ شدند. آخرین ویرایش این متون، توسط گاریدو کلمنته، با ارزیابی او از کاستی های نسخه های پیشین - که ما موافق این ارزیابی هستیم - به زیور طبع آراسته شده است. هرچند باید دانست که تمام این ویراست ها مبتنی بر تنها نسخه خطى موجود ( مربوط به قرن سیزدهم ) است، که گاهی نه تنها قابل تفکیک نبوده بلکه تحریف هم شده اند. کسانی که با نسخ خطی سروکار دارند بر این نکته واقف اند که دشواری مطالعه این نسخ و بخش های مفقود شده آن ها زمانی هویدا می شود که شخص تلاش می کند محتویات آن را ترجمه کرده یا نسخه را بازنویسی کند. هرچند این روش یعنی مطالعه و تصحیح نسخه های خطی بهترین شیوه برای رسیدن به درکی عمیق از مفاهیم مورد نظر نویسنده است.
به علاوه، تنها آثار موجود ابن مسره نشان دهنده نخستین نمونه های تفکر نظرى اندلس است. پیچیدگی توأم با ایجاز این آثار گواهی بر صورتی خاص از فلسفه عرفانی است که بعدها در اندلس اهمیت یافت و رواج پیدا کرد. بنابراین، خوانش صحیح و تجزیه و تحلیل دقیق این متون نه فقط برای تشکیل دورنمایی منسجم از تفکر ابن مسره، بلکه برای بازسازی پیچیدگی های دوران تکوین دنیای فکری اندلس نیز بسیار حائز اهمیت است. ما نیز از این پس ترجمه رسالة الاعتبار ( رساله ای درباب تفکر ) را که کوتاه تر از دو رساله [دیگر است]، به همراه تفسیری مفصل ارائه می دهیم.
ابن مسره تفکر را در این رساله، نوعی تمرین ذهنی تلقی می کند که متفکر را در یک ترتیب صعودی - از طریق سطوح مختلف وجود - به بالاترین سطح دانش و ملاقات با خالق خویش سوق می دهد. در این مسیر سلسله مراتبی، هر سطح به نوبه خود وابستگی به سطح بالایی را نشان می دهد. این فرآیند به وجود موجودی متعالی و برتر دلالت دارد؛ و چنان که در قرآن کریم شرح داده شده ، او موجودی خردمند، قدرتمند و یگانه خالق و حاکم کل هستی است. فرض اصلی این رساله سازگاری و توافق تفکر منطقی با وحی است. ابن مسره این فرض را در «رساله ای در باب تفکر»، با شیوه ای واضح، و به طور غیرمعمول بیان می دارد و آن را با مفهوم رویت درونی ( بصیرت ) - اصطلاحی که به راحتی ممکن است معرف تصوف باشد اما بیشتر وام دار آموزه های نوافلاطونی است - مرتبط می سازد. دفاع قاطعانه او از این فرضیه، نوعی خط فکری را معرفی می کند که بیشتر برای . . .
محمد بن عبد ا. . . الجبلی معروف به ابن مسره1 به سال 269 هجری قمری ( 883 میلادی ) در قرطبه2 متولد شد. پدر او عبدا. . . پس از سفر به مشرق در بصره - محلی که گفته می شود وی در آنجا توسط متکلمین معتزله تعلیم دیده است - سکنی گزید و به سال 286 هجری قمری ( 899 میلادی ) در مکه درگذشت. ابن مسره نیز، پس از استفاده از تعالیم پدر و دو فقیه مالکی به مکه رفت و در قیروان3 از محضر یک فقیه برجسته بهره ها برد. ظاهراً ابن مسره در اندلس به بدعت در دین محکوم و در نهایت به ترک آن دیار وادار شده است.
احتمال می رود او در مکه - همانند بسیاری از دیگر اهالی اندلس که به مکه می آمدند - به محفل ابوسعید ابن العربی ( از مریدان اسبق جنید بغدادی ) آمد و شد داشته است. ابن مسره در طول حکمرانى عبدالرحمان سوم ( ناصر ) به اندلس بازگشت و از مریدانش - که به سبب آموزه های شیوا و زندگی زاهدانه اش مجذوب او شده بودند - انجمنی ترتیب داد. چنین گفته شده که ابن مسره به همراه مریدان خود در کوهستان های اطراف قرطبه به چله نشینی می پرداختند و از این رو ایشان به «الجبلی» ملقب شدند. ابن مسره در یک چله نشینی کوهستانی به سال 319 هجری قمری ( 931 میلادی ) درگذشت. پس از فوت ابن مسره، چندین خلیفه علیه پیروان او فتوی دادند و احکام آنان به طور عمومی نیز منتشر گردید: [سرانجام] این جماعت به بدعت و الحاد متهم شده، کتاب هایشان سوزانده شد و مجبور به توبه شدند.
مورخان مسلمان ابن مسره را به عنوان یک مقام حقوقی ( فقیه ) توصیف کرده اند، اما در عین حال آنان سخنان دیگری نیز درباره او گفته اند که بیشتر نشانگر علایق فلسفی ابن مسره است. از قبیل اینکه او عقایدی نزدیک به معتزله داشته؛ و به طور ضمنی از این سخنان چنین برمی آید که وی منطقی و «باطنی»4 بوده است.
بر اساس منابع ابن مسره با عقاید معتزله - بی واسطه یا از طریق پدر - آشنا شده است. اما در عین حال چنین نقل شده که وی تحت تأثیر آموزه های برخی از صوفیان قرن نهم نیز بوده است.
پژوهش های اخیر دربردارنده اطلاعات به ظاهر متناقضی است، زیرا مورخان مسلمان قرون وسطی درباره ساختار فکری ابن مسره گمانه زنی های بسیاری انجام داده اند و در آثار گوناگون با عناوینی مانند [یک] متکلم معتزلی، عارف صوفی، فیلسوف نوافلاطونی5 با تمایلات باطنی، پیرو مکتب امپدوکلس6، مبلغ مذهبی فاطمی - یا ترکیبی از این توصیفات - از او یاد شده است. آثار اصلی ابن مسره تا سال 1972 - زمانی که محمد کمال ابراهیم جعفر دو مورد از رسائل او یعنی خواص الحروف7 و رساله ای در باب تفکر ( رسالة الاعتبار8 ) را در نسخه خطی شماره 3168 از مجموعه ی چستر بیتی9 کشف کرد - مفقود شده بودند. با اینکه جعفر این کتاب ها را در سال 1978 منتشر کرد، اما مدتی به طول انجامید تا این کتب توجه جهان علم را به خود معطوف نماید. با این حال برخی از محققان در دهه های گذشته به آثار ابن مسره روی آوردند.
پس از انتشار اولیه این دو اثر توسط جعفر، این کتاب ها توسط جی. کنی10 و گاریدو کلمنته11 تجدید چاپ شدند. آخرین ویرایش این متون، توسط گاریدو کلمنته، با ارزیابی او از کاستی های نسخه های پیشین - که ما موافق این ارزیابی هستیم - به زیور طبع آراسته شده است. هرچند باید دانست که تمام این ویراست ها مبتنی بر تنها نسخه خطى موجود ( مربوط به قرن سیزدهم ) است، که گاهی نه تنها قابل تفکیک نبوده بلکه تحریف هم شده اند. کسانی که با نسخ خطی سروکار دارند بر این نکته واقف اند که دشواری مطالعه این نسخ و بخش های مفقود شده آن ها زمانی هویدا می شود که شخص تلاش می کند محتویات آن را ترجمه کرده یا نسخه را بازنویسی کند. هرچند این روش یعنی مطالعه و تصحیح نسخه های خطی بهترین شیوه برای رسیدن به درکی عمیق از مفاهیم مورد نظر نویسنده است.
به علاوه، تنها آثار موجود ابن مسره نشان دهنده نخستین نمونه های تفکر نظرى اندلس است. پیچیدگی توأم با ایجاز این آثار گواهی بر صورتی خاص از فلسفه عرفانی است که بعدها در اندلس اهمیت یافت و رواج پیدا کرد. بنابراین، خوانش صحیح و تجزیه و تحلیل دقیق این متون نه فقط برای تشکیل دورنمایی منسجم از تفکر ابن مسره، بلکه برای بازسازی پیچیدگی های دوران تکوین دنیای فکری اندلس نیز بسیار حائز اهمیت است. ما نیز از این پس ترجمه رسالة الاعتبار ( رساله ای درباب تفکر ) را که کوتاه تر از دو رساله [دیگر است]، به همراه تفسیری مفصل ارائه می دهیم.
ابن مسره تفکر را در این رساله، نوعی تمرین ذهنی تلقی می کند که متفکر را در یک ترتیب صعودی - از طریق سطوح مختلف وجود - به بالاترین سطح دانش و ملاقات با خالق خویش سوق می دهد. در این مسیر سلسله مراتبی، هر سطح به نوبه خود وابستگی به سطح بالایی را نشان می دهد. این فرآیند به وجود موجودی متعالی و برتر دلالت دارد؛ و چنان که در قرآن کریم شرح داده شده ، او موجودی خردمند، قدرتمند و یگانه خالق و حاکم کل هستی است. فرض اصلی این رساله سازگاری و توافق تفکر منطقی با وحی است. ابن مسره این فرض را در «رساله ای در باب تفکر»، با شیوه ای واضح، و به طور غیرمعمول بیان می دارد و آن را با مفهوم رویت درونی ( بصیرت ) - اصطلاحی که به راحتی ممکن است معرف تصوف باشد اما بیشتر وام دار آموزه های نوافلاطونی است - مرتبط می سازد. دفاع قاطعانه او از این فرضیه، نوعی خط فکری را معرفی می کند که بیشتر برای . . .