اِبْن ِ حَفْصون ، عمر بن حفصون بن جعفر بن شتیم ( د 306ق / 918م ) ، از مخالفان سرسخت امویان اندلس . جد پدری وی یکى از زمین داران بود که اسلام را پذیرفت ( 2 EI ) . پدرش با درآمد زمینهای نیاکان خود روزگار مى گذراند. از آنجا که ابن حفصون نیز از مسیحیت به اسلام گرویده بود، در برخى مآخذ از او با نسبت «اسلامى » یاد شده است ( ابن خطیب ، 31 ) . او در ریّه ( اصطخری ، 42 - 43 ) از توابع رُنده 1 در اسپانیای جنوبى متولد شد. از آغاز زندگى ِ او اطلاع روشنى در دست نیست . ابن حفصون بر سر مالیات ، با عامل ریّه اختلاف پیدا کرد و به همین جهت زادگاه خود را به مقصد تیهرت ( در شمال افریقا ) ترک کرد و در آنجا نزد خیاطى به کار پرداخت ( ابن قوطیه ، 109 - 110؛ ابن حیان ، چ بیروت ، 393 ) . او بعد از مدتى به موطن خود در بازگشت و با گردآوری ناراضیان از حکومت امویان ، در 267ق /881م قیام بر ضد آن دولت را آغاز کرد ( نویری ، 23/391 ) . او که دژ ببشتر2 را پایگاه و محل تجمع افراد خود قرار داده بود ( حمیدی ، 2/476؛ ابن عذاری ، 3/99 ) پس از اندک مدتى ، سراسر کوهستانهای جنوب اسپانیا را تحت نفوذ خود درآورد و رهبری قیام ملى بر ضد امویان را به دست گرفت ( 2 EI ) . وی بیش از 50 سال ( ابن خطیب ، همانجا ) با 4 تن از امیران اموی اندلس : محمد بن عبدالرحمان ، منذر بن محمد، عبدالله بن محمد و عبدالرحمان بن محمد ملقب به الناصر لدین الله ، به مبارزه پرداخت ( حمیدی ، 1/40 - 42؛ نویری ، 23/391 - 398 ) . بخش اعظم این قیام با دوران حکومت عبدالله بن محمد ( 275 - 300ق / 888 - 913م ) مصادف بوده است . بعد از روی کار آمدن عبدالله ، ابن حفصون با تجهیز 30 هزار سپاهى از مردم ِ اندلس ( ابن عبدربه ، 4/497؛ ابن خطیب ، همانجا ) با وی به نبرد پرداخت . اگر چه عبدالله بارها وی را در قلعة ببشتر محاصره کرد، اما نتوانست کار این قیام را یکسره کند. عبدالرحمان سوم ، جانشین عبدالله نیز به سرکوب ابن حفصون - که نه تنها خاندان اموی بلکه حکومت اسلام و گسترش آن در اسپانیا را مورد تهدید قرار داده بود - همت گماشت ( ابن خطیب ، 28 - 30؛ نویری ، 23/396 - 398 ) . سرانجام با درگذشت ابن حفصون ( ابن خطیب ، 32 ) قیام وی نیز پایان یافت . اگرچه جعفر، یکى از فرزندان او، کار پدر را پى گرفت ، لیکن موفق نشد و در 316ق /928م این ناآرامیها کلاً خاتمه یافت ( نویری ، 23/32 - 34 ) .
قیام ابن حفصون ، چندان مورد پسند مورخان مسلمان واقع نشده و وی از آنجا که به پشتیبانى و حمایت مسیحیان تکیه داشت ، به بددینى و ارتداد متهم شده است ( ابن حیان ، چ پاریس ، 3/51 ) . به این جهت از او با القاب زننده ای چون مرتد، مارق ( ابن عبدربه ، 4/496 - 497 ) ، فاسق ولعین ( ابن حیان ، همان ، 3/54 ) یاد شده است . آنچه مسلم است ، اینکه ابن حفصون در رأس مخالفان خاندان اموی قرار داشته و به منظور نجات کشور خود قیام کرده است . وی در قیام خود دو هدف سیاسى داشت : نخست بیرون راندن امویان از اندلس و دیگر جانشین کردن بنى عباس به جای آنان ( ابن خلدون ، 4 ( 2 ) /293 ) و به همین منظور در صدد ایجاد رابطه با امیران شمال افریقا بوده است ( همانجا ) .
مآخذ: ابن حیان ، حیان بن خلف ، المقتبس ، به کوشش ملشور آلتونیا، پاریس ، 1937م ؛ همان ، به کوشش محمود على مکى ، بیروت ، 1393ق /1973م ؛ ابن خطیب ، محمد، کتاب اعمال الاعلام ، به کوشش لوی پرووانسال ، بیروت ، 1956م ؛ ابن خلدون ، العبر؛ ابن عبدربه ، احمد، العقد الفرید، به کوشش احمد امین و دیگران ، بیروت ، 1400ق /1982م ؛ ابن عذاری ، محمد، البیان المُغرب ، به کوشش راینهارت دوزی ، لیدن ، 1849م ؛ ابن قوطیه ، محمد، تاریخ افتتاح الاندلس ، به کوشش عبدالله انیس الطباع ، بیروت ، 1957م ؛ اصطخری ، ابراهیم ، المسالک و الممالک ، به کوشش دخویه ، لیدن ، 1927م ؛ حُمیدی ، محمد، جذوة المقتبس ، به کوشش ابراهیم ابیاری ، بیروت ، 1403ق /1983م ؛ نویری ، احمد، نهایة الارب ، به کوشش احمد کمال زکى و محمد مصطفى زیاده ، قاهره ، 1980م ؛ نیز: 2 .
سعیدالله قره بگلو ( رب ) 27/3/77
ن * 2 * ( رب ) 20/4/77
قیام ابن حفصون ، چندان مورد پسند مورخان مسلمان واقع نشده و وی از آنجا که به پشتیبانى و حمایت مسیحیان تکیه داشت ، به بددینى و ارتداد متهم شده است ( ابن حیان ، چ پاریس ، 3/51 ) . به این جهت از او با القاب زننده ای چون مرتد، مارق ( ابن عبدربه ، 4/496 - 497 ) ، فاسق ولعین ( ابن حیان ، همان ، 3/54 ) یاد شده است . آنچه مسلم است ، اینکه ابن حفصون در رأس مخالفان خاندان اموی قرار داشته و به منظور نجات کشور خود قیام کرده است . وی در قیام خود دو هدف سیاسى داشت : نخست بیرون راندن امویان از اندلس و دیگر جانشین کردن بنى عباس به جای آنان ( ابن خلدون ، 4 ( 2 ) /293 ) و به همین منظور در صدد ایجاد رابطه با امیران شمال افریقا بوده است ( همانجا ) .
مآخذ: ابن حیان ، حیان بن خلف ، المقتبس ، به کوشش ملشور آلتونیا، پاریس ، 1937م ؛ همان ، به کوشش محمود على مکى ، بیروت ، 1393ق /1973م ؛ ابن خطیب ، محمد، کتاب اعمال الاعلام ، به کوشش لوی پرووانسال ، بیروت ، 1956م ؛ ابن خلدون ، العبر؛ ابن عبدربه ، احمد، العقد الفرید، به کوشش احمد امین و دیگران ، بیروت ، 1400ق /1982م ؛ ابن عذاری ، محمد، البیان المُغرب ، به کوشش راینهارت دوزی ، لیدن ، 1849م ؛ ابن قوطیه ، محمد، تاریخ افتتاح الاندلس ، به کوشش عبدالله انیس الطباع ، بیروت ، 1957م ؛ اصطخری ، ابراهیم ، المسالک و الممالک ، به کوشش دخویه ، لیدن ، 1927م ؛ حُمیدی ، محمد، جذوة المقتبس ، به کوشش ابراهیم ابیاری ، بیروت ، 1403ق /1983م ؛ نویری ، احمد، نهایة الارب ، به کوشش احمد کمال زکى و محمد مصطفى زیاده ، قاهره ، 1980م ؛ نیز: 2 .
سعیدالله قره بگلو ( رب ) 27/3/77
ن * 2 * ( رب ) 20/4/77