کعبه زرتشت

کعبهٔ زرتشت نام بنای سنگی چهارگوش و پله داری در محوطهٔ نقش رستم در کنار روستای زنگی آباد شهرستان مرودشت فارس در ایران است. محوطهٔ نقش رستم علاوه بر بنای مذکور، یادمان هایی از عیلامیان، هخامنشیان و ساسانیان را نیز در خود جای داده است.
فاصلهٔ کعبهٔ زرتشت تا کوه، ۴۶ متر است و دقیقاً روبه روی آرامگاه داریوش دوم قرار دارد و شکلش مکعب مستطیل است و تنها یک در ورودی دارد. جنس مصالح این بنا از سنگ آهک سفید می باشد و بلندی آن حدود ۱۲ متر است که با احتساب پله های سه گانه به ۱۴٫۱۲ متر می رسد و ضلع هر قاعدهٔ آن، حدود ۷٫۳۰ متر درازا دارد. در ورودی آن به وسیلهٔ پلکانی سی پله ای از جنس سنگ به درون اتاقک آن راه می یابد. قطعات سنگ ها به صورت مستطیلی شکل است و بدون استفاده از ملات، روی هم گذاشته شده اند که اندازهٔ سنگ ها از ۰٫۴۸×۲٫۱۰×۲٫۹۰ متر تا ۰٫۵۶×۱٫۰۸×۱٫۱۰ متر متفاوت است و با بست های دُم چلچله ای به هم وصل شده اند. این بنا در دورهٔ هخامنشی ساخته شده و از نام بنا در آن دوران اطلاعی در دست نیست ولی در دورهٔ ساسانی به آن بُن خانک گفته می شده و نام محلی این بنا هم، کُرنای خانه یا نقاره خانه بوده و اصطلاح کعبهٔ زرتشت در دوران اخیر و از حدود قرن چهاردهم میلادی به این بنا اطلاق شده است.
دربارهٔ کاربرد این اتاقک، دیدگاه ها و تفسیرهای متفاوتی ارائه شده است و نمی توان هیچ کدام از آن ها را به قطعیت پذیرفت؛ چنانکه برخی این برج را آتشگاه و آتشکده می دانند و معتقدند که این بنا، مکان روشن کردن آتش مقدس و محلی برای عبادت بوده است اما عده ای دیگر با ردّ آتشگاه بودن آن، این بنا را به دلیل شباهتش به آرامگاه کورش بزرگ و برخی از آرامگاه های لیکیه و کاریا، آرامگاه یکی از شاهان یا بزرگان هخامنشی می دانند و برخی دیگر از ایران شناسان این اتاقک سنگی را بنایی جهت نگهداری اسناد و کتاب های مقدس دانسته اند اما اتاقک کوچک کعبهٔ زرتشت برای نگاهداری کتابهای دینی‏ و اسناد شاهی بسیار کوچک است. البته نظریات دیگری همچون معبدی برای ایزد آناهیتا و یا تقویم آفتابی هم ذکر شده است که کمتر مورد توجه هستند.
بر بدنهٔ شمالی، جنوبی و خاوری این برج، سه کتیبه به سه زبان پهلوی ساسانی، پهلوی اشکانی و یونانی در دورهٔ ساسانیان نوشته شده است. [۲] که یکی به شاپور اول ساسانی و دیگری به موبد کرتیر تعلق دارند و چنانکه والتر هنینگ گفته است، «این کتیبه ها مهم ترین سند تاریخی از دورهٔ ساسانی می باشند. »[۳] ساختمان کعبهٔ زرتشت از نظر تناسب اندازه ها، خطوط و زیبایی خارجی، بنای زیبایی است که از نظر اصول معماری نمی تواند مورد ایراد قرار گیرد. [۴]
این بنا امروزه بخشی از محوطهٔ نقش رستم است و در اختیار سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران قرار دارد که از طریق جادهٔ شیراز به اصفهان قابل دسترسی است و دسترسی محلی آن از طریق جادهٔ قدیمی حاجی آباد - زنگی آباد و جادهٔ تخت جمشید - نقش رستم امکان پذیر است.
محتویات [نمایش]
نام [ویرایش]
کعبهٔ زرتشت در برابر آرامگاه داریوش دوم.
اصطلاح کعبهٔ زرتشت، جدید و غیرعلمی است و سابقهٔ آن به حدود قرن چهاردهم میلادی می رسد. نام محلی این بنا، کُرنای خانه یا نقاره خانه بود و اروپائیان به دلیل آنکه درون این بنا از دود سیاه شده بود، آن را مکان ویژهٔ پرستش آتش دانستند و چون زرتشتیان را به اشتباه، آتش پرست می خواندند، اینجا را هم بدانان نسبت داده و آتشگاه زرتشیان نامیدند و این تعبیر به دلیل آنکه شکل بنا مکعبی بود و سنگ های سیاهی که در زمینهٔ سفید دیوارهای آن نشانده شده، یادآور حجرالاسود کعبهٔ مسلمانان بود، به کعبهٔ زرتشت معروف گشت. [۵]
دانشنامه ایرانیکا دربارهٔ نام این بنا چنین توضیح داده است: «کعبهٔ زرتشت نامش را احتمالاً در قرن چهاردهم میلادی کسب کرده است یعنی زمانی که محوطه های باستانی ویران شده در سرتاسر ایران به شخصیت هایی از قرآن یا شاهنامه ربط داده می شدند. این نام به این معنی نیست که آنجا مقبرهٔ زرتشت بوده است و هیچ گزارشی هم مبنی بر سفر حجاج برای زیارت به آنجا وجود ندارد. »[۶]
به واسطهٔ کشف سنگ نبشتهٔ کرتیر بر دیواره های آن، دانسته شده که نام این بنا در دورهٔ ساسانی بُن خانک به معنای خانهٔ بنیادی بوده است چنانکه در متن سنگ نوشته آمده است:[۷] «این خانهٔ بنیادی به شما تعلق خواهد داشت، به‏ بهترین وجهی که صلاح می دانید رفتار کنید، که موجب خشنودی خاطر خدایان و خاطر ما [مقصود شاپور یکم است] باشد. » از نام این بنا در دوره های پیشین تر آگاهی بیشتری در دست نیست. [۸]
ابن بلخی نام محوطهٔ نقش رستم و کوه آن را کوه نبشت ( کوه نبشته‏ها ) ذکر کرده و دلیل این نامگذاری را این دانسته که کتاب اوستا در آنجا نگاهداری‏ می شده است. [۹] اصطلاح دژنبشت یا دژ کتیبه‏ها ممکن است برای بنای کعبهٔ زرتشت مورد استعمال واقع‏ شده باشد. [۱۰]
مشخصات بنا [ویرایش]
درون ساختمان بنا.
بنای کعبهٔ زرتشت، مکعب مستطیلی است و تنها یک در ورودی دارد که به وسیلهٔ پلکانی از جنس سنگ به درون اتاقک آن راه می یابد و در هر طرف نمای این کعبه، چهار پنجرهٔ کور وجود دارد. [۱۱] جنس سنگ های بکار رفته در این بنا، سنگ آهک سفید مرمرنما است که در دیوارهای آن طاقچه های دندانه داری از سنگ سیاه، قرار دارد که سنگ های این‏ بنا را از کوه سیوند در جایی به نام نعل‏شکن تا نقش رستم آورده‏اند. [۱۲] قطعات سنگ ها را بزرگ و بیشتر مستطیلی تراشیده اند و بدون استفاده از ملات برهم نهاده شده اند و در برخی از جاها - همچون بام - سنگ ها را با بست های دُم چلچله ای به هم متصل کرده اند. [۱۳] اندازهٔ سنگ ها از ۰٫۴۸×۲٫۱۰×۲٫۹۰ متر تا ۰٫۵۶×۱٫۰۸×۱٫۱۰ متر متفاوت است، اما در دیوار غربی، تخته سنگی وجود دارد که بزرگی اش ۴٫۴۰ متر است. [۱۴]
برش های عمودی و افقی بنا.
چهار تکه سنگ مستطیلی بزرگ با محور شرقی - غربی سقف را می پوشانند، هرکدام از این سنگ ها ۷٫۳۰ متر طول دارند و با بست های دم چلچله . . .