با اشاعه ی معارف جهان قدیم در تمدن اسلامی، نام هرمس و نوشته های منسوب به او نیز بین مسلمانان گسترش یافت و در کتب دینی و تاریخی و فلسفی و علمی از او یاد شد. علمای اسلامی او را همان اخنوخ یا ادریس نبی ( ع ) می دانستند که در قرآن نیز بدو اشاره شده است. در قرن سوم هجری صابئین حران، برای این که خود را در زمره ی صاحبان کتاب در آورند، هرمس را پیامبر و نوشته های او را کتاب آسمانی خود خواندند و امکان می رود که در ایجاد اعتقاد مسلمانان به سه هرمس سهم مهمی داشته باشند.
دانشمندان اسلامی سه هرمس می شناختند و برای هر یک صفات خاصی قائل بودند که می توان به صورت زیر خلاصه کرد:
1 - هرمس اول یا هرمس الهرامسه که بعضی او را نبیره ی کیومرث می دانستند و معتقد بودند که او همان اخنوخ و ادریس است. نیز می گفتند که او اولین کسی بود که با عالم افلاک آشنایی یافت و علم طب را به مردم تعلیم داد و خط و نوشتن کتاب را اختراع کرد و مردم را لباس پوشیدن آموخت. نیز او بود که برای عبادت خداوند خانه ساخت و وقوع طوفان عظیم نوح را پیش بینی کرد.
2 - هرمس دوم یا هرمس بابلی که بعد از طوفان در شهر بابل می زیست و در علم طب و فلسفه و طبایع اعداد مهارت و چیرگی داشت و علم و فلسفه را بعد از طوفان احیا کرد. او بود که بعد از نمرود بابل را ساخت و علم را در آن جا اشاعه داد و نیز او استاد فیثاغورس شمرده می شد.
3 - هرمس سوم یا هرمس مصری که در شهر منف نزدیک فسطاط، که قبل از اسکندریه مرکز علم محسوب می شده، تولد یافت و شاگرد آغاذادیمون بود. او شهرهای زیادی بنا کرد از جمله «رها» و سفرهای متعددی کرد و برای مردم هر اقلیم سننی، مطابق شرایط و حال آن اقلیم وضع کرد، و درباره ی حیوانات کتابی نوشت و در علم طب و فلسفه و طبایع ادویه ی قتاله و کیمیا مهارت داشت. هرمس سوم، اعیاد را در موقع رویت هلال و دخول آفتاب در هر برج و اوقات قرانات ستارگان و دخول کواکب به خانه ی شرف قرار داد و کلمات قصاری در اهمیت علم و حکمت و عدالت از خود باقی گذاشت و نیز استاد اسقلبیوس شمرده می شد.
نزد حکمای اسلامی هرمس، یا ادریس نبی، سرچشمه و مبدا حکمت و استاد نخستین جمیع حکما به شمار می آمد، چنان که شهرزوری او را از حکمای متالهین می داند، و شیخ اشراق او را والدالحکما می نامد و سلسله حکمای یونانی و ایرانی قدیم را پیروان و شاگردان وی می شمرد، چنان که از طرح زیر که مبنی بر کلام خود سهروردی در کتاب المشارع و المطارحات است بر می آید:
هرمس
( شیث ) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - آغاذادیمون
کیومرث - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - اسقلبیوس
فریدون - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - فیثاغورس
کیخسرو - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - انباذقلس
ابویزید بسطامی - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - افلاطون
منصور حلاج - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ذوالنون مصری
ابولحسن خرقانی - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ابوسهل تستری
سهروردی
صدر الدین شیرازی، بزرگ ترین حکیم اسلامی در دوره ی اخیر نیز، هرمس را بانی حکمت دانسته می نویسد: «اعلم ان الحکمة نشأت اولا من آدم صفی الله و عن ذریته شیث و هرمس اعنی ادریس و عن نوح لان العالم ماخلا قط عن شخص یقوم به علم التوحید و المعاد و ان هرمس الاعظم هوالذی نشرها فی الاقالیم و البلاد و اظهرها و افاضها علی العباد و هو ابو الحکماء و علامة العلماء اشرکنا الله فی صالح دعائه». گفتار درباره ی هرمس در نوشته های دانشمندان اسلامی بسیار است و نمی توان در یک مقاله به ذکر آن ها پرداخت. لیکن از چند قطعه ای که در بالا درج گردید معلوم می شود که او نزد مسلمانان موسس حکمت و علوم مخصوصا نجوم و کیمیا و طب محسوب می شده و بسیار از اختراعات و اکتشافات مهم را به او نسبت می داده اند. نیز از تعیین طول عمر او به 365 سال چنین بر می آید که به نظر قدما او یک قهرمان شمسی بوده و روایات و حکایات بسیاری نیز درباره ی او نقل شده است که بدین موضوع اشاره می کند. همچنین طبق روایات، هرمس بدون مرگ جهان را ترک کرد و به عالم ملکوت شتافت و مانند مسیح در آسمان زنده و باقی است.
نوشته های هرمسی به زبان عربی و فارسی
معتبرترین مرجع اسلامی برای به دست آوردن اسامی نوشته های هرمسی کتاب الفهرست ابن ندیم است که در آن عنوان 22 رساله ی منسوب به هرمس و تعداد بسیاری از نوشته های متمایل به مکتب هرمسی ذکر شده است. نام این 22 کتاب بدین قرار است:
در کیمیا: 1 - کتاب هرمس الی ابنه فی الصناعة 2 - کتاب الذهب السائل 3 - کتاب الی طاط فی الصنعة 4 - کتاب عمل العنقود 5 - کتاب الاسرار 6 - کتاب الهاریطوس 7 - کتاب اللاطیس 8 - کتاب الاسطماخس 9 - کتاب السماطیس 10 - کتاب ارمینس تلمیذ هرمس 11 - کتاب نیلادس تلمیذ هرمس فی رای هرمس 12 - کتاب الادخیقی 13 - کتاب دمانوس لهرمس.
در نیر نجات و طلسمات: 14 - کتاب النشر و التعاویذ و العزائم 15 - کتاب الهاریطوس فی النیر نجات و الاشجار و الثمار و الادهان و الحشائش 16 - کتاب فریقونیوس فی الاسماء و الحفظة و التمائم و العوذ من حروف الشمس و القمر و النجوم الخمسة و اسماء الفلاسفة 17 - کتاب فریقونیوس فی الخواص.
در احکام نجوم: 18 - کتاب عرض مفتاح النجوم الاول 19 - کتاب طول مفتاح النجوم الثانی 20 - کتاب تسییر الکواکب 21 - کتاب قسمة تحویل سنی الموالید علی درجة درجة 22 - کتاب المکتوم فی اسرار النجوم و یسمی قضیب الذهب.
از این اسامی چند کتاب بیش باقی نمانده و بقیه معروض تطاول ایام گردیده است. طبق تحقیقات ماسینیون رسائل زیر از ترجمه های نوشته های هرمسی به عربی باقی مانده است: کتاب قراطیس الحکیم، کتاب الحبیب، کتاب التنکلوش منسوب به ابن وحشیه که طبق نظر نالینو مبتنی بر یک نسخه ی قدیمی پهلوی است، و کتاب المسومات شاناق.
علاوه بر این گروه چند کتاب دیگر نیز به زبان عربی موجود است که به هرمس نسبت داده شده و به امکان قوی، ترجمه ی قسمت هایی از متون یونانی را در بردارد. مهم ترین این ن . . .
دانشمندان اسلامی سه هرمس می شناختند و برای هر یک صفات خاصی قائل بودند که می توان به صورت زیر خلاصه کرد:
1 - هرمس اول یا هرمس الهرامسه که بعضی او را نبیره ی کیومرث می دانستند و معتقد بودند که او همان اخنوخ و ادریس است. نیز می گفتند که او اولین کسی بود که با عالم افلاک آشنایی یافت و علم طب را به مردم تعلیم داد و خط و نوشتن کتاب را اختراع کرد و مردم را لباس پوشیدن آموخت. نیز او بود که برای عبادت خداوند خانه ساخت و وقوع طوفان عظیم نوح را پیش بینی کرد.
2 - هرمس دوم یا هرمس بابلی که بعد از طوفان در شهر بابل می زیست و در علم طب و فلسفه و طبایع اعداد مهارت و چیرگی داشت و علم و فلسفه را بعد از طوفان احیا کرد. او بود که بعد از نمرود بابل را ساخت و علم را در آن جا اشاعه داد و نیز او استاد فیثاغورس شمرده می شد.
3 - هرمس سوم یا هرمس مصری که در شهر منف نزدیک فسطاط، که قبل از اسکندریه مرکز علم محسوب می شده، تولد یافت و شاگرد آغاذادیمون بود. او شهرهای زیادی بنا کرد از جمله «رها» و سفرهای متعددی کرد و برای مردم هر اقلیم سننی، مطابق شرایط و حال آن اقلیم وضع کرد، و درباره ی حیوانات کتابی نوشت و در علم طب و فلسفه و طبایع ادویه ی قتاله و کیمیا مهارت داشت. هرمس سوم، اعیاد را در موقع رویت هلال و دخول آفتاب در هر برج و اوقات قرانات ستارگان و دخول کواکب به خانه ی شرف قرار داد و کلمات قصاری در اهمیت علم و حکمت و عدالت از خود باقی گذاشت و نیز استاد اسقلبیوس شمرده می شد.
نزد حکمای اسلامی هرمس، یا ادریس نبی، سرچشمه و مبدا حکمت و استاد نخستین جمیع حکما به شمار می آمد، چنان که شهرزوری او را از حکمای متالهین می داند، و شیخ اشراق او را والدالحکما می نامد و سلسله حکمای یونانی و ایرانی قدیم را پیروان و شاگردان وی می شمرد، چنان که از طرح زیر که مبنی بر کلام خود سهروردی در کتاب المشارع و المطارحات است بر می آید:
هرمس
( شیث ) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - آغاذادیمون
کیومرث - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - اسقلبیوس
فریدون - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - فیثاغورس
کیخسرو - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - انباذقلس
ابویزید بسطامی - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - افلاطون
منصور حلاج - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ذوالنون مصری
ابولحسن خرقانی - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ابوسهل تستری
سهروردی
صدر الدین شیرازی، بزرگ ترین حکیم اسلامی در دوره ی اخیر نیز، هرمس را بانی حکمت دانسته می نویسد: «اعلم ان الحکمة نشأت اولا من آدم صفی الله و عن ذریته شیث و هرمس اعنی ادریس و عن نوح لان العالم ماخلا قط عن شخص یقوم به علم التوحید و المعاد و ان هرمس الاعظم هوالذی نشرها فی الاقالیم و البلاد و اظهرها و افاضها علی العباد و هو ابو الحکماء و علامة العلماء اشرکنا الله فی صالح دعائه». گفتار درباره ی هرمس در نوشته های دانشمندان اسلامی بسیار است و نمی توان در یک مقاله به ذکر آن ها پرداخت. لیکن از چند قطعه ای که در بالا درج گردید معلوم می شود که او نزد مسلمانان موسس حکمت و علوم مخصوصا نجوم و کیمیا و طب محسوب می شده و بسیار از اختراعات و اکتشافات مهم را به او نسبت می داده اند. نیز از تعیین طول عمر او به 365 سال چنین بر می آید که به نظر قدما او یک قهرمان شمسی بوده و روایات و حکایات بسیاری نیز درباره ی او نقل شده است که بدین موضوع اشاره می کند. همچنین طبق روایات، هرمس بدون مرگ جهان را ترک کرد و به عالم ملکوت شتافت و مانند مسیح در آسمان زنده و باقی است.
نوشته های هرمسی به زبان عربی و فارسی
معتبرترین مرجع اسلامی برای به دست آوردن اسامی نوشته های هرمسی کتاب الفهرست ابن ندیم است که در آن عنوان 22 رساله ی منسوب به هرمس و تعداد بسیاری از نوشته های متمایل به مکتب هرمسی ذکر شده است. نام این 22 کتاب بدین قرار است:
در کیمیا: 1 - کتاب هرمس الی ابنه فی الصناعة 2 - کتاب الذهب السائل 3 - کتاب الی طاط فی الصنعة 4 - کتاب عمل العنقود 5 - کتاب الاسرار 6 - کتاب الهاریطوس 7 - کتاب اللاطیس 8 - کتاب الاسطماخس 9 - کتاب السماطیس 10 - کتاب ارمینس تلمیذ هرمس 11 - کتاب نیلادس تلمیذ هرمس فی رای هرمس 12 - کتاب الادخیقی 13 - کتاب دمانوس لهرمس.
در نیر نجات و طلسمات: 14 - کتاب النشر و التعاویذ و العزائم 15 - کتاب الهاریطوس فی النیر نجات و الاشجار و الثمار و الادهان و الحشائش 16 - کتاب فریقونیوس فی الاسماء و الحفظة و التمائم و العوذ من حروف الشمس و القمر و النجوم الخمسة و اسماء الفلاسفة 17 - کتاب فریقونیوس فی الخواص.
در احکام نجوم: 18 - کتاب عرض مفتاح النجوم الاول 19 - کتاب طول مفتاح النجوم الثانی 20 - کتاب تسییر الکواکب 21 - کتاب قسمة تحویل سنی الموالید علی درجة درجة 22 - کتاب المکتوم فی اسرار النجوم و یسمی قضیب الذهب.
از این اسامی چند کتاب بیش باقی نمانده و بقیه معروض تطاول ایام گردیده است. طبق تحقیقات ماسینیون رسائل زیر از ترجمه های نوشته های هرمسی به عربی باقی مانده است: کتاب قراطیس الحکیم، کتاب الحبیب، کتاب التنکلوش منسوب به ابن وحشیه که طبق نظر نالینو مبتنی بر یک نسخه ی قدیمی پهلوی است، و کتاب المسومات شاناق.
علاوه بر این گروه چند کتاب دیگر نیز به زبان عربی موجود است که به هرمس نسبت داده شده و به امکان قوی، ترجمه ی قسمت هایی از متون یونانی را در بردارد. مهم ترین این ن . . .