اموزش و پرورش در ایران

آموزش و پرورش در ایران. تاریخ آموزش و پرورش در ایران به دوران های باستانی و آریاییان نخستین می رسد.
وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
دانشگاه ها
آموزش و پرورش
سازمان پژوهش و برنامه ریزی درسی
کتاب های درسی
مجله های کمک آموزشی
در فلات ایران، دست کم از پانزده هزار سال پیش، انسان زندگی می کرده است. دربارهٔ چگونگی آموزش و پروش مردمانی که پیش از آریایی ها در این سرزمین زندگی می کردند آگاهی چندانی در دست نیست.نزدیک به چهار هزار سال پیش، آریایی ها و از آن جمله مادها، پارسی ها و پارتی ها به سرزمین ایران مهاجرت کردند. مادها در غرب و پارسی ها در جنوب و پارتی ها در شرق فلات ایران ماندگار شدند و حکومت هایی تشکیل دادند.مادها در حدود هفتصد سال پیش از میلاد در سرزمین های غرب ایران چیره شدند و دولت ماد را بنیان گذاشتند. در دورهٔ مادها، کودکان و نوجوانان راه و رسم زندگانی و کار و جنگاوری را در خانه و ایل می آموختند. آموزش رسمی مخصوص روحانیان بود. روحانیان، گذشته از خواندن و نوشتن، اصول و مراسم دینی، اخترشناسی و شیوه های پیشگویی سرنوشت دیگران را در مراکز دینی فرا می گرفتند. مردم دیگر از خواندن و نوشتن بی بهره بودند. مادها خطی شبیه خط میخی داشتند.در دوران هخامنشی، آموزش رسمی ویژهٔ روحانیان زرتشتی (موبدان)، شاهزادگان و دولت مردان بود. اما چون در آیین زرتشت آموزش و پرورش به مانند زندگی مهم شمرده شده بود، مردم ایران به پیروی از گفتار حکیمانهٔ زرتشت، یعنی پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک، اخلاق و مهارت های سودمند را به فرزندان خود آموزش می دادند. در آن زمان آتشکده ها جایگاه رسمی آموزش بودند و موبدان علاوه بر درس ها مذهبی، پزشکی، ریاضی و اخترشناسی نیز درس می دادند.
در دورهٔ ساسانی فرهنگ و تمدن ایرانی به شرق و غرب گسترش یافت. اما هنوز هم آموزش به گروهی خاص محدود می شد. در این دوران مهم ترین مرکز علمی و آموزشی دوران باستان، دانشگاه گندی شاپور، در شهر گندی شاپور به وجود آمد. این شهر را شاپور ساسانی بنیان نهاد و تا حدود قرن چهارم پس از اسلام آباد بود. در دانشگاه گندی شاپور دانشمندان ایرانی در کنار دانشمندان هندی، یونانی و رومی به فعالیت علمی و بحث و گفتگو مشغول بودند. وقتی مدرسهٔ آتن در سال ۵۲۹ میلادی بسته شد، بسیاری از دانشمندان یونانی به گندی شاپور مهاجرت کردند. در زمان خسرو انوشیروان بیمارستانی در این شهر ساخته شد و آموزش طب ایرانی، یونانی و هندی رونق گرفت.
سال ۴۵۹ هجری قمری در تاریخ آموزش و پرورش اسلامی، فصل برجسته ای به شمار می آید. در این سال نخستین مدرسه از رشته مدرسه هایی که خواجه نظام الملک، وزیر بزرگ سلجوقیان، ساخته بود در بغداد گشایش یافت. این مدرسه ها در جهان اسلام پراکنده شدند؛ تا آنجا که شهرها و روستاهای کوچک را همگام با مدرسه های بزرگ در مراکز استان ها، دربرگرفت.پیش از برپایی این مدارس حلقه های آموزش در یک جا جمع نمی شدند، بلکه در جاهای گوناگون مانند مسجد، بیوت علما و … تشکیل می شدند. همین که مدارس پراکنده شدند و فرصت ها و امکانات گسترده تری برای دانشجویان به سوی این مدرسه ها گسیل شدند. از این رو کمتر به دیگر جاها، که پیشتر پررونق بود ولی همچنان سرشت خود را نگه داشتند و با کمی و کاستی گرایش دانشجویان به گونه ای تقلیدی همچنان به کار می پرداختند، روی می آوردند. در واقع روزگار پیش از ۴۵۹ ه‍. ق؛ و پس از آن، عموماً با جایگاه های گوناگون آموزش و تدریس، همپا و همراه است.

آموزش و پرورش در ایران. وزارت آموزش و پرورش ایران
در ایران چهار سازمان، بـه صورت رسمی، عهده دار آموزش و پرورش اند: وزارت آموزش و پرورش، که عهده دار آموزش و پرورش عمومی در مرحله های پیش از دبستان (در سطح آمادگی)، ابتدایی، راهنمایی تحصیلی، متوسطه، و تربیت معلم است. وزارت آموزش و پرورش در پایان هریک از مقاطع یا دوره های آموزشی خود، به دانش آموختگان گواهینامۀ پایان تحصیل در آن مقطع یا دوره را اعطا می کند. آموزشگاه های این مؤسسه عبارت اند از آمادگی، دبستان، مدرسۀ راهنمایی تحصیلی، دبیرستان، مدرسه های فنی و حرفه ای، مرکز پیش دانشگاهی، و مرکز تربیت معلم. وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی که آموزش تخصصی در مرحلۀ دانشگاهی را برعهده دارند و مجاز به دادن مدرک پایان تحصیلات عالی اند. آموزشگاه های این نهاد، عبارت اند از دانشگاه، دانشکده، آموزشگاه عالی، مرکز آموزش عالی، آموزشکده، و مدرسۀ عالی. حوزۀ علمیه، که عهده دار آموزش و پرورش اسلامی به صورت اخص است. آموزشگاه این سازمان مدرسۀ علمیه است. تاریخ آموزش و پرورش ایران را، معمولاً به دو دوره تقسیم می کنند: آموزش و پرورش در ایران پیش از اسلام؛ و آموزش و پرورش در ایران اسلامی.
آموزش و پرورش در ایران پیش از اسلام. قدیمی ترین اطلاعات ما دربارۀ آموزش و پرورش ایران باستان به زمان هخامنشیان بازمی گردد؛ و از آن پس نیز تا زمان ساسانیان اطلاع دیگری در دست نیست. به هر حال، به گفتۀ عیسی صدیق، هدف عمدۀ آموزش و پرورش در ایران باستان این بوده است که کودک را عضوی مفید برای جامعه بار آورند، و این هدف در سه منظور عمده تربیت طفل خلاصه می شده است: ۱. خدمت به اجتماع و کشور، ۲. خدمت به خانواده و رفع مسئولیت از پدر و مادر، ۳. بهبودی حال و برتری بر دیگران. آموزش و پرورش در آتشکده، آتشگاه، یا آموزشگاه های درباری صورت می گرفته است. آموزشگاه های درباری مخصوص شاهزادگان و پسران نجبا و اشراف و اعیان بود و خدمتگزاران دولت در آن پرورش می یافتند. آغاز تحصیل نیز ظاهراً در ۷ سالگی بوده است. معلمان آموزشگاه های درباری عموماً شاهزادگان و استانداران بودند و به سبب انتساب به مقام سلطنت حیثیت و شأن بسیار داشتند. مغ ها، هیربدان و آترَوان ها (معلمان روحانی) نیز، که از طبقۀ روحانیان بودند، بخشی از آموزش را برعهده داشتند. برنامۀ درسی شامل سه قسمت بود: ۱. تربیت دینی، ۲. تربیت بدنی، و ۳. تعلیم خواندن و نوشتن و حساب. تربیت دینی، براساس تعالیم زردشت صورت می گرفت و راستی و پاکی و اجتناب از دروغ، آرمان نهایی آن بود. در تربیت بدنی اسب سواری، تیراندازی و شکار، چوگان بازی، ژوبین اندازی، و شنا را آموزش می دادند. خواندن و نوشتن و حساب کردن سومین مرحلۀ آموزش و پرورش بود و کودکان دربار و بزرگان و نجبا و روحانیان آن را، برای آگاهی از وضع کشور و فرماندهی سپاه و حکمرانی و دادرسی و نگاهداری دفترهای دیوان و حساب و مالیات، فرامی گرفتند. سن پایان تحصیل، به گفته هرودوت، ۲۰سالگی و به گفته استرابون،۲۴سالگی بوده است. در زمان ساسانیان، برنامۀ درسی و تربیتی اشراف زادگان شامل موارد ذیل بوده است: دبیری، یعنی خواندن و نوشتن، کارنامه، یعنی تاریخ، کمان وری، سواری، نیزه وری و دیگر آموزش های نظامی، سرود و چکامه و هم آوازی و نواختن یکی دو ساز یا بیشتر ، ستاره شناسی و اخترشماری، شطرنج و نرد و بازی های هوشی، خواندن متون مذهبی زردشتی و تفسیرهای آن ها. در زمان ساسانیان، آموزشگاه ها ظاهراً در آتشکده ها و گاه در محل هایی در نزدیکی مراکز حکومتی قرار داشته اند و دبیران و موبدان و فرزندان خانوادۀ سلطنتی در محل های فوق تعلیمات لازم را فرامی گرفتند. در هر حال، بنابر منابع موجود، در ایران باستان ، ظاهراً آموزش و پرورش به صورت رسمی تنها از آنِ سه طبقۀ روحانیان، نجبا، و دبیران بوده است، و تودۀ مردم، یعنی طبقۀ چهارم، شامل کشاورزان و پیشه وران و بازرگانان، اجازۀ آموزش و پرورش رسمی نداشته اند و آموزش و پرورش آن ها به فراگیری آداب و سنن زندگی و پیشه های این طبقه یا قشر اجتماعی محدود بوده است.
آموزش و پرورش در ایران اسلامی. از ویژگی های عمدۀ آموزش و پرورش این دوران جنبه های دینی اسلامی آن است؛ و دیگر آن که با ورود اسلام به ایران، آموزش و پرورش از حالت اشرافی و طبقاتی بیرون آمد و اگر کسی از مردم تهیدست، توانایی فراگیری و علاقه به تحصیل داشت، می توانست علوم متداول را فراگیرد. در مقالۀ حاضر، سیر تحول آموزش و پرورش رسمی ایران اسلامی طی دو دوره بررسی می شود: ۱. دورۀ آموزش و پرورش سنتی؛ و ۲. دورۀ آموزش و پرورش جدید.
آموزش و پرورش سنتی. آموزش و پرورش سنتی دو مرحلۀ مقدماتی و پیشرفته داشته است. مرحلۀ نخست در مکتب یا مکتب خانه، و مرحلۀ دوم در مدرسه (علمیه) بوده است. مکتب یا مکتب خانه آموزشگاهی ابتدایی بود که به صورت خصوصی اداره می شد و کودکان در آن از آموزش و پرورش مقدماتی برخوردار می شدند (← مکتب). مرحلۀ بعدی آموزش و پرورش ایران اسلامی، مدرسه بود. مدرسه (علمیه) آموزشگاهی بود که کودکان پس از فراگیری مقدمات دانش های روز در مکتب، در صورت تمایل به ادامۀ تحصیل، به آن جا می رفتند و درس های حوزوی، علوم اسلامی و منطق و ادبیات و غیره را فرامی گرفتند. مکتب و مدرسه از لحاظ آموزش مبانی اعتقادی و فرهنگی تفاوتی با هم نداشتند و هر دو در عمل، کودک یا نوجوان را برای زیستن در جامعه ای اسلامی آماده می کردند (← مدرسه).
آموزش و پرورش به سبک جدید. تحول آموزش و پرورش ایران به سبک جدید با تأسیس مدرسۀ دارالفنون تهران (۱۲۶۷ق/۱۲۲۹ش) آغاز شد (← دارالفنون). تأسیس وزارت علوم در ۱۲۷۲ق/۱۲۳۴ش نخستین اقدام رسمی دولت ایران برای ادارۀ آموزش و پرورش کشور است. وزارت علوم، نخست به تقویت دارالفنون و اعزام فارغ التحصیلان این مدرسه به خارج پرداخت و سپس به افتتاح مدارس جدید همت گماشت. در ۱۲۹۰ق/۱۲۵۲ش مدرسه ای با نام مدرسۀ مشیریه برای آموزش زبان های خارجه در تهران تأسیس شد. در ۱۲۹۳ق مدرسه ای به سبک جدید، با معلمان ایرانی و خارجی در تبریز تأسیس شد که دومین مدرسۀ دولتی ایران بود. در ۱۳۰۰ق/۱۲۶۱ش میرزا حسن رشدیه در تبریز مدرسه ای با نام دبستان رشدیه تأسیس کرد. این دبستان نخستین دبستان غیردولتی ایران بود و پس از آن مدارس دیگری تأسیس شد. با استقرار مشروطیت (۱۳۲۴ق/۱۲۸۵ش) و تأسیس مجلس شورای ملی، از بانیان مدارس جدید و پیش گامان آموزش و پرورش جدید تجلیل شد و درنتیجه مدارس جدید توسعه یافت. از این پس، به تدریج آموزش و پرورش رواج یافت و دبستان ها و دبیرستان ها و مؤسسات تربیت معلم در تهران و شهرستان ها دایر شد. در دو دهۀ نخست قرن ۱۴ش تحولات بسیاری در آموزش و پرورش ایران رخ داد؛ ازجمله تصویب قانون شورای عالی معارف (۱۳۰۰ش)؛ تصویب قانون اعزام دانشجو به خارج (۱۳۰۷)؛ یکسان شدن کتاب های درسی مدارس ابتدایی در سراسر کشور؛ مجانی (رایگان) شدن آموزش ابتــدایی در مدارس دولتی برای همۀ دانش آموزان (۱۳۱۲)؛ تصویب قانون تربیت معلم و تأسیس دانشسراهای مقدماتی برای تأمین و تربیت آموزگاران دبستان؛ تدوین اصولی استخدام معلمان؛ توجه به تربیت بدنی به منزلۀ درس رسمی مدارس؛ آموزش سالمندان (بزرگسالان، اکابر)؛ افزایش بسیار تعداد مدارس و تعداد دانش آموزان. در سال های بعد، ایران به تدریج، روبه صنعتی شدن نهاد و برنامه ریزی آموزش و پرورش تحت تأثیر این اوضاع قرار گرفت. درپی چنین روندی، ساختار آموزش و پرورش کشور تغییر یافت و مقطع تحصیلی میانۀ دورۀ ابتدایی و دورۀ متوسطه، با نام دورۀ راهنمایی تحصیلی، ایجاد شد که هدف اصلی آن شناخت علایق و استعدادهای دانش آموزان و هدایت آنان به سوی رشته های مناسب تحصیلی بود. در ۱۳۵۷ انقلاب اسلامی ایران، به رهبری امام خمینی (ره) وقوع یافت و با تغییرات اساسی که در نظام سیاسی ایران رخ داد، آموزش و پرورش کشور نیز تحت تاثیر قرار گرفت. مهم ترین تفاوت نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران با نظام پیشین، تکیۀ آن بر نظام اسلامی و جمهوری اسلامی ایران است که اساس تفکر خود را بر معتقدات اسلامی و رهایی از سلطۀ شرق و غرب و استقلال علمی و فرهنگی و صنعتی کشور نهاده است. جمهوری اسلامی ایران بنا و گرایش کار خود را بر توسعه آموزش رشته های فنی و حرفه ای نهاد و این گرایش هدف ساختاری نظام مذکور را تشکیل داد. در این راستا، از دورۀ ابتدایی به بعد این گرایش را به طرق ذیل تقویت کرد: کتاب های درسی تغییرات قابل ملاحظه ای یافتند؛ روش های تدریس تغییر کرد؛ و سرانجام نظام جدید آموزش متوسطه برقرار شد، که براساس آن تحصیلات دورۀ متوسطه، برای خودکفایی، به سوی صنعت و خدمات گرایش یافته است. برخی از رویدادهای مهم دیگر آموزش و پرورش ایران پس از انقلاب اسلامی، عبارت اند از توجه به امور تربیتی دانش آموزان به منظور تربیت دینی بیشتر؛ تشویق سرمایه گذاران خصوصی به مشارکت در آموزش و پرورش و ایجاد مدارس عادی و مدارس فنی حرفه ای (هنرستان) غیردولتی غیرانتفاعی؛ اجباری شدن دورۀ آمادگی کودکان پیش دبستانی به مدت یک سال به منظور آمادگی برای آموزش مدرسه ای؛ توسعۀ دوره های تربیت معلم ارتقای آن به حد کارشناسی؛ فعال ترشدن شورای عالی آموزش و پرورش کشور؛ فعال شدن پژوهش و تحقیق در آمـوزش و پرورش.

آموزش و پرورش در ایران. آموزش و پرورش در ایران
• «مدارس و آموزش و پرورش در نظام سابق یکی از عوامل مؤثر در بریدگی های فرهنگی به منظور بقا و تثبیت و تقویت تدریجی فرهنگ رسمی رژیم حاکم بر جامعه بود و مدارس و دانشگاه ها عامل مؤثری برای از خود بیگانگی دانش آموزان و نسل های ما بودند.» اطلاعات، ۲۵ مرداد ۱۳۶۱، صفحه ۳ -> میرحسین موسوی
• «رژیم سابق برای اینکه ملت ما را در مقابل ارزش های صادراتی غرب تاثیرپذیر کند، مدارس را یکی از اصلی ترین هدف های خود قرار داده بود و به همین منظور سعی در مسخ فرهنگ اسلامی در طبقه دانش آموز و فرهنگی ما را داشت.» جمهوری اسلامی، ۲۳ مرداد ۱۳۶۱، صفحه ۱۱ -> میرحسین موسوی
• «اگر امروز وزارت آموزش و پرورش در پرورش دینی فرزندان این جامعه تأکید کند، که می کند، کاری طبق مقتضای این انقلاب انجام داده است. هر کسی که در هر نقطه ای نغمه ای جز این، سر دهد، نغمه ای بر خلاف طبیعت انقلاب اسلامی و مقتضای خط اصیل انقلاب، سر داده است .» کیهان، ۲ شهریور ۱۳۶۱، صفحهٔ ۱۷ -> سید علی خامنه ای
• «کشور ما در دراز مدت احتیاج دارد که اسلامی بماند و بیشتر از آنچه که امروز هست، اسلامی شود چه از لحاظ نظام و چه از لحاظ تعمیق اندیشه اسلام در ذهن افراد این جامعه، که تحقق این امر مهم در آموزش و پرورش است زیرا این وزارتخانه حوزه علمی و دینی وسیعی است که متضمن مسلمان ساختن هرچه بیشتر و اسلامی کردن آینده این مملکت است.» کیهان، ۲ شهریور ۱۳۶۱، صفحهٔ ۱۷ -> سید علی خامنه ای