پرده خوانی

پرده خوانی، نوعی نمایشِ مذهبی ایرانی. در این نمایش کسی با عنوان «پرده خوان» از روی تصویرهایِ منقوش بر پرده، مصایب اولیای دین ــ به ویژه اولیای مذهب شیعه ــ را با کلام آهنگین روایت می کند.
علی بلوکباشی، قهوه خانه های ایران، تهران ۱۳۷۵ ش
بهرام بیضایی، نمایش در ایران، تهران ۱۳۴۴ ش
ساموئل پیترسون، «تعزیه و هنرهای مربوط به آن»، در تعزیه: نیایش و نمایش در ایران، گردآورنده پیتر جی. چلکووسکی، ترجمة داوود حاتمی، تهران ۱۳۶۷ ش
محمدرضا حسن بیگی، تهران قدیم، تهران ۱۳۶۶ ش
علی اکبر دهخدا، لغت نامه، زیرنظر محمد معین، تهران ۱۳۲۵ـ ۱۳۵۹ ش
جابر عناصری، درآمدی بر نمایش و نیایش در ایران، تهران ۱۳۶۶ ش
بهروز غریب پور، «هنر مقدس صورت خوانی (= پرده خوانی)»، فصلنامة هنر، دورة جدید، ش ۴۰ (تابستان ۱۳۷۸)
محمدجعفر محجوب، «تأثیر تئاتر اروپایی و نفوذ روشهای نمایشی آن در تعزیه»، در تعزیه: نیایش و نمایش در ایران، گردآورنده پیتر جی. چلکووسکی، ترجمة داوود حاتمی، تهران ۱۳۶۷ ش
جمشید ملک پور، سیر تحول مضامین در شبیه خوانی، تهران ۱۳۶۶ ش
همو، گزیده ای از تاریخ نمایش در جهان، تهران ۱۳۶۴ ش
صادق همایونی، تعزیه و تعزیه خوانی، تهران ۱۳۵۳ ش.
پرده خوانی را «شمایل گردانی» و «پرده داری» (بیضایی، ص ۷۳؛ ملک پور، ۱۳۶۴ ش، ص ۱۳۵؛ حسن بیگی، ص ۳۴۱) و «پرده برداری» (همایونی، ص ۲۸) نیز خوانده اند. دهخدا (ذیل «پرده») به پرده ای اشاره کرده که شعبده بازها و عروسک گردان ها، از آن برای پنهان کردن ترفندهای نمایشی خود استفاده می کنند و این هیچ ارتباطی با پرده داری (نام دیگر نمایش مذهبی پرده خوانی) ندارد. اما برخی پژوهشگران به اشتباه از این تعریف برای توضیح پرده داری مذهبی بهره برده اند (رجوع کنید به همایونی؛ حسن بیگی، همانجاها). صورت خوانی نیز بخشی از پرده خوانی بوده و نمی تواند مترادف پرده خوانی قلمداد شود (بیضایی، ص ۷۴؛ قس غریب پور، ص ۵۶).
پرده خوانی برآمده از نقالی * و نقاشی مردمی است. پیشینه تاریخی آن را می توان با نوعی «قوالی» (نقالی توأمانِ موسیقی و آواز) در ادوار پیش از اسلام مربوط دانست که پس از ورود اسلام به ایران، به دلیل محدودیت های موسیقی، به نوعی «نقالی» ملی ـ مذهبی تغییر یافته است؛ به ویژه در زمان صفویه که انواع نقالی مذهبی (روضه خوانی، حمله خوانی، پرده داری، صورت خوانی و سخنوری) شکل گرفت (رجوع کنید به بیضایی، ص ۶۰ـ ۷۲؛ غریب پور، ص ۶۳). به گفته جابر عناصری (ص ۱۷۵ـ۱۷۶) در جنگ شاه اسماعیل صفوی (حک: ۹۰۵ـ۹۳۰) با ازبک ها، برای تهییج سپاهیان ایران از این نمایش استفاده می شده است. برخی نیز موقعیت تاریخی پرده خوانی را حدفاصلِ گذار از برگزاری مراسم عزاداری عمومی ماه محرم در دوران صفویه، به برگزاریِ نمایشِ مذهبی تعزیه * در دوران قاجاریه و یکی از منابع تحول و تکامل تعزیه دانسته اند (همایونی، ص ۲۳ـ۳۰؛ ملک پور، ۱۳۶۶ ش، ص ۵۴؛ غریب پور، ص ۶۴)، اما برخی دیگر، به عکس، نقوش پرده را ترجمانِ نمایشِ تعزیه در قالب هنرهای دیداری و رهاورد تعزیه می دانند (پیترسون، ص ۱۱۵).
ساختار پرده خوانی بر دو رکنِ «پرده» و «پرده خوان»، استوار است. پرده پارچه ای است که یک یا چند رخداد مصیبت بار خاندان پیامبر (ص) بر آن نقش شده است. موضوعِ اصلی این نقش ها، واقعه کربلا و حوادث پیش و پس از آن بوده، اما رفته رفته داستان های اخلاقی پندآموز مانند جوانمرد قصاب * نیز به آن افزوده شده است (عناصری، ص ۱۹۵). معمولاً به لحاظ قداست عدد ۷۲ و ارتباط آن با واقعه کربلا، در هر پرده ۷۲ مجلس فرعی و اصلی وجود دارد (غریب پور، ص ۵۸).

معرکه ای استکه از دگرگونی نقالی به وجود آمده. «پرده» پارچه ای بزرگ است که تصاویری از اتفاقات گوناگون یک روایت را در بر می گیرد. در این تصاویر (شمایل)، که با تکنیک نقاشی ایرانی (بدون پرسپکتیو و بعد) کشیده شده اند، لحظاتِ مهم تر برجسته تر است و شخصیت های اصلی از دیگران بزرگ ترند و تصاویر بیشتری نیز به قهرمانان اختصاص می¬یابد. از آن جا که پرده خوانی بیشتر در قهوه خانه ها انجام می شد، این شیوة نقاشی به نقاشی قهوه خانه ای مشهور شد. «پرده دار»، «پرده خوان» یا «شمایل گردان» حکایتش را آغاز می کند و در هر بخش از نقلش، با مطراق (چوب دست) یکی از تصاویر پرده (شمایل) را نشان می دهد. بدین ترتیب، هم زمان با شنیدن روایت، تصاویر مکمل پرده نیز به تماشاگران منتقل می¬شود و نقش های واقعه را در ذهن ایشان کامل می کند. پرده ها گاه به حکایت های ملی و حماسی می پرداختند، گاه به روایت های مذهبی و گاه از هر دوی آن ها فراتر می¬رفتند و تخیل پدیدآورندگانش را از روز قیامت و مار غاشیه و... تصویر می کردند. با پیدایش نقش (در شبیه خوانی)، از جاذبة پرده خوانی (شمایل گردانی) کاسته شد اما در کنار دیگر شیوه های نقالی و معرکه باقی ماند، تا این که تحولات جامعه در میانة دورة پهلوی آن را به نابودی کشاند.
نیز ← شمایل نگاری
نیز ←پرده

[ویکی اهل البیت] این صفحه مدخلی از کتاب فرهنگ عاشورا است
نوحه خوانی بر اساس پرده ای که به دیوار نصب می کنند و روی آن تصاویری از چهره های خوب و بد در تاریخ اسلام، به ویژه حوادث مربوط به عاشوراست و نوحه خوان، طبق صحنه های تصویر، اشعار و مراثی را می خواند و مردم که اغلب پای دیوارها در کوچه ها و میادین یا تکیه ها پای صحبت و نوحه اش می نشینند، دور او جمع می شوند و می گریند و به پرده خوان، طبق نذر و نیاز خویش، کمک مالی می کنند.
پرده خوانی، یکی از هنرهای نمایشی و شرح حال و سیره اولیاء دین است که بر اساس تصاویر منقوش بر پرده های بزرگ، اجرا می گردد. پرده خوان دهانی گرم و صوتی دلنشین دارد و همراه با خواندن، اشاره به تصاویر می کند.
شمایل نگاری و صورتگری مذهبی، خود را در پرده ها نشان می دهد. نوعی از نقاشی مذهبی در این پرده ها تجلی می یابد. «بر مبنای حوادث تاریخ اسلام، به ویژه وقایع کربلا، نقاشی های درهم و برهمی روی پرده کشیده می شود که عنوان «پرده نگاری » دارد.
نگارگران پرده های مذهبی، عموما با الهام از مقتل ها به تصویر صحنه ها می پرداختند.
نقالانی هم با نصب آنها بر روی دیوار و در حضور مردم، با دهانی گرم به تعزیه خوانی و پرده خوانی بر اساس حوادث به تصویر کشیده شده می پرداختند.
محتوای این پرده ها اعم از دنیا و آخرت و بهشت و جهنم و صالحان و شروران و حسینیان و یزیدیان بود. در این پرده ها، شمایل حضرت عباس با دستانی از بدن جدا، طفلان مسلم، خیمه های سوزان، قیام مختار، مجلس جن و انس، معراج پیامبر به همراه براق، کوثر، ضامن آهو و... کشیده می شد و نقالان پرده خوان با نثر و شعر، حوادث مربوط به آنها را با صدا بازگو می کردند و از حاضران اشک می گرفتند.
جواد محدثی، فرهنگ عاشورا، نشر معروف.