ابن شاطر

ابن شاطر، علاءالدین ابوالحسن علی بن ابراهیم بن محمد بن همام انصاری معروف به مطعّم فلکی در سال ۷۰۵ در دمشق به دنیا آمد. وی اخترشناس و ریاضی دان معروف عصر خود بوده است. وی از سوی بیشتر دانشمندان معاصرش لقب علامه کسب کرد و به سبب انتساب به نخستین معلم خود ابن شاطر، بعدها به ابن شاطر ارشد معروف گردید. وی در سال ۷۷۷ ق در شهر دمشق درگذشت.
ابراهیم ابن سنان، حنین ابن اسحاق، زیر نظر چارلز کولیستون لیگیس پی، زندگینامة علمی دانشمندان اسلامی، ج ۱، چ ۲، ۱۳۸۴ ش.
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، انباء الغمر، به کوشش محمد عبدالمعید خان، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۷ ق / ۱۹۶۷ م.
عزّت عمر، محمد، فهرس المخطوطات المصورة فی مکتبة معهد التراث العلمی العربی، حلب، ۱۴۰۶ ق / ۱۹۸۶ م.
کندی، س؛ و عماد غانم، ابن الشاطر، حلب، ۱۴۰۴ ق / ۱۹۸۴ م.
دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج ۴، ص ۵۵–۶۰.
گیلسپی، چارلز کولستون؛ (۱۳۸۹)، زندگینامهٔ علمی دانشمندان اسلامی (جلد نخست)، ترجمهٔ جمعی از مترجمان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم
وی رئیس مسجد اموی دمشق و کارش تعیین اوقات نماز بود. ابن شاطر نزد علی بن ابراهیم (پسر عموی پدرش)، هنر کنده کاری بر روی عاج را فرا گرفت و به همین سبب به مطعّم معروف گردید و نیز نزد ایشان هیئت و حساب و هندسه را فراگرفت. ابن شاطر به اسطرلاب و رُبع علاقه داشت و ساعت های آفتابی می ساخت. مهم ترین کار ابن شاطر در علم نجوم، نظریه سیاره ای او است. وی در الگوهای سیاره ای خود، تغییرات بدیعی در الگوهای بطلمیوسی وارد کرده و نیز الگوهای وی همان الگوهای کوپرنیکوس است، با این تفاوت که جنبه زمین مرکزی دارند. ابن شاطر اسطرلابی در ۲۲ سالگی ساخت که هم اکنون در رصدخانهٔ ملی پاریس نگه داری می شود. ابن شاطر در سن ۳۴ سالگی دو اسطرلاب طراحی کرد و یکی از آن ها را اَلآلة الجامعة نامید. نمونه هایی از این دو اسطرلاب در موزهٔ هنر اسلامی قاهره و کتابخانه ملی پاریس نگه داری می شود.
از دیگر ساخته های ابن شاطر، دو ساعت آفتابی به جا مانده است. در ۷۷۳ ق ساعت آفتابی باشکوهی برای منارة شمالی مسجد اموی دمشق ساخت و قطعاتی از آن هم اکنون در باغ موزه ملی دمشق نگه داری می شود. صندوق الیواقیت الجامع لاعمال المواقیت ساعت آفتابی دیگری است که در مدرسه احمدیة حلب استفاده می شد و هم اکنون نیز در همان محل است.
آخرین ساخته ابن شاطر ابزاری مکانیکی بود که اسطرلابی بوده است که ابن شاطر بر روی دیوار خانه اش نصب کرده بود و شب و روز بدون محرکی در حرکت بود و ساعت های اعتدلالی و زمانی را نشان می داد. علاوه بر ساخت ابزار نجومی، مهم ترین کار وی، بیان نظریة سیاره ای نو بود که تحولات جدیدی در الگوهای بطلیموس ایجاد کرد.

ابن شاطِر (دمشق ح ۷۰۵ـ همان جا ح ۷۷۷ق)
(شهرت علاءالدین ابوالحسن علی بن ابراهیم) منجم برجستۀ مسلمان و سازندۀ آلات و ابزار رصد. در کودکی هنر کنده کاری روی عاج را از جدش آموخت. در حدود ۱۰سالگی برای فراگرفتن علم نجوم به قاهره و اسکندریه رفت و با دیدن مجموعه ای که ابوعلی مراکشی در حدود ۶۷۹ق دربارۀ نجوم و آلات نجومی در قاهره فراهم آورده بود، به مثلثات کروی علاقه مند شد. مدتی نیز در دمشق در مسجد اموی کارش تعیین اوقات نماز از طریق علم نجوم بود. مهم ترین کار وی در نجوم، نظریۀ سیاره ای اوست. ابن شاطر در الگوی سیاره ای خود، تغییرات بدیعی در الگوی بطلمیوسی وارد کرد. نظریۀ سیاره ای او نخستین بار در دهۀ ۱۹۵۰ بررسی و معلوم شد که الگوهای وی از نظر ریاضی با الگوهای کُپرنیک یکی است. ابن شاطر همچنین مخترع دو نوع رُبع دایره ای (وسیلۀ قدیمی نجومی) موسوم به رُبع دایره ای علایی و ربع دایره ای تام است که نوع علایی آن در کتابخانۀ ملی پاریس نگهداری می شود. ازجمله آثار منسوب به اوست: نهایةالغایات فی اعمال الفلکیات، در نجوم سیاره ای؛ نهایةالسؤل فی تصحیح الاصول، در نظریۀ سیاره ای؛ تعلیق الارصاد، دربارۀ رصدها؛ زیج ابن الشاطر/الزیج الجدید که کتاب دستی نجوم همراه با جداول است؛ النفع العام فی العمل بالرُّبع التام؛ رسالة فی الربع العلائی؛ ایضاح المُغَیَّب فی العمل بالربع المُجَیّب؛ تحفة السامع فی العمل بالربع الجامع؛ الروضات المُزهِرات فی العمل بربع المُقنطرات؛ رسالة فی اصول علم الاصطرلاب؛ اُرجوزة فی الکواکب، منظومه ای دربارۀ ستارگان؛ رسالة فی استخراج التاریخ، در محاسبات گاهشماری.