ابن قتیبه عبدالله بن مسلم

ابن قُتَیْبه، عبدالله بن مسلم (کوفه ۲۱۳ـ بغداد ۲۷۶ق)
مورخ، ادیب، لغوی و تذکره نویس ایرانی تبار. از اعاظم نثرنویسان، به زبان عربی، در موضوعات دینی و دنیوی است. در کوفه دانش آموخت و بیست سال در ایران، در شهر دینور، قاضی بود. پس از ۲۵۷ق، در بغداد اقامت گزید و پیشوای مدرسۀ نحو بغداد شد. او در تاریخ ادبیات عربی و الهیات اسلامی ازجمله فلسفه و کلام صاحب آثاری معتبر است. از مهم ترین تألیفات اوست: ادب الکاتب، برای منشیان، عیون الاخبار، تذکره ای مرکب از شعر و نثر و ترکیبی از مواد عربی و فارسی و یونانی، به منظور تعلیم اخلاق و تلذذ ادبی، الشعر و الشعراء، دربارۀ شاعران متقدم و محدثان؛ کتاب المعارف، تأویل مشکل القرآن، در تاریخ زبان عربی و بلاغت و ایجاز قرآن؛ المعانی الکبیر، دربارۀ شعر متقدمان. وی از علاقه مندان خاندان امامت به ویژه علی (ع) بوده است.

[ویکی نور] ابن قُتَیْبه، ابومحمد عبدالله بن مسلم دینوری (213-276ق)، نویسنده و دانشمند بزرگ عصر عباسی است. از زندگی وی، به رغم شهرت عظیمی که از زمان حیات کسب کرده بود، اطلاعات بسیار اندکی در دست است و منابع در این باب به گفتاری مختصر و گاه ضد و نقیض بسنده کرده اند. در آغاز، سخنی از تاریخ تولد او نیست، اما ابن خلکان و نویسندگان پس از وی، 213ق را نقل کرده اند، ولی عموم منابع جدیدتر که از روایات گوناگون آگاه بوده اند، رجب 276ق را ترجیح داده اند.
متأسفانه موارد دیگر زندگی او نیز به همین قرار است. ابهام از نسب او آغاز می گردد: سمعانی، قتبی را نسبت جد وی به باهله می داند، اما از سوی دیگر ابن قتیبه خود صریحاً به اصل ایرانی خود اشاره کرده، می گوید: «نسب من در عجم مانع از آن نیست که در مقابل ادعاهای جاهلان این قوم، از عرب دفاع کنم». بنابراین چگونگی نسبت نیایش، قتیبه، به باهله روشن نیست و در جایی هم به «ولای» او اشاره نشده است. در برخی از منابع وی را مروزی خوانده اند، اما بیشتر، این نسبت را از آن پدرش دانسته اند و این نظر معقول تر است؛ بنابراین شاید بتوان پنداشت که نیایش، قتیبه، از مرو شاهجان برخاسته و همان جا با یکی از زنان عرب باهله ازدواج کرده و بدین سبب به باهله انتساب یافته است.
بنابراین آنچه در شرح احوال او مسلم می ماند، همانا قاضی بودنش در شهر دینور است که اکثر منابع به آن تصریح کرده اند، اما زمان آن مشخص نیست. تنها می دانیم که ابن قتیبه مورد توجه خاص ابوالحسن عبید الله بن یحیی خاقانی که در 236ق وزیر متوکل شد، بوده و کتاب «ادب الکاتب» خویش را که یکی از نخستین آثار اوست، به این وزیر تقدیم داشته است؛ بنابراین، بعید نیست که وزیر وی را به رغم جوانی، به منصب قضای دینور گماشته باشد. این امر مورد تأیید دو تن از شارحان کتاب «ادب الکاتب»، زجاجی و بطلیوسی نیز قرار دارد.
درهرحال، اقامت او در دینور طولانی شد و او در همین دوره بیشتر آثارش را تألیف کرد، زیرا به تأیید اکثر منابع، وی در بغداد بیشتر به تدریس آثار خود اشتغال داشته تا به تألیف، اما تعیین تاریخ انتقال از دینور به بغداد، آسان نیست.
ابن قتیبه، به احتمال قوی در 276ق درگذشته، اما محل وفات او نیز مبهم است. از آنجا که وی پیوسته در بغداد می زیسته است، ولی همه منابع با این نظر موافق نیستند. ابن جوزی که تاریخ مرگش را 270ق دانسته، محل درگذشت او را کوفه می داند.
در چگونگی مرگ او نیز دو روایت مختصر در دست است: از قول شاگردش ابن صائغ آورده اند که «وی هریسه خورد و حرارت بر وی غالب آمد، آنگاه بانگی سخت کشید و تا نماز ظهر بی هوش افتاد، سپس ساعتی به خود پیچید و باز آرام یافت و همچنان تشهد می خواند تا سحرگاهان درگذشت». خطیب بغدادی در روایتی دیگر که اندکی با روایت بالا اختلاف دارد، مرگ او را ناگهانی ذکر کرده است.