ابسکون

آبسکون. مختصات: ۳۷°۰۱′ شمالی ۵۴°۰۰′ شرقی / ۳۷٫۰۱۷°شمالی ۵۴٫۰۰۰°شرقی / 37.017; 54.000
C. E. Bosworth, “Abaskun”, Encyclopædia Iranica, I/1, pp. 69-70
گای لسترنج، سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمة محمود عرفان، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۳۷
آبَسْکون، یا آبُسْکون یا آبِسْکون، جزیره یا بندرگاهی کهن که در جنوب شرقی دریای خزر و شمال غربی استراباد در مصبّ رود گرگان که جغرافی دانان متقدم طول شرقی آن را ۷۹ و ۴۵ و عرض شمالی آن را ۳۷ و ۱۰ یا ۱۵ تعیین کرده اند.
اکنون محل دقیق آبسکون شناخته نیست و کسانی آبسکون را در محل روستای خواجه نفس کنونی یا جزایر آشوراده می دانند، ولی حدس بارتولد که آن را در حدود گمش تپه یا گمیشان می داند، با توجه به طول و عرض جغرافیایی این دو منطقه، از اعتبار بیشتری برخوردار است. گذشته از آن، روایات مورخان و جغرافی دانان در اینکه آبسکون بندرگاهی بر کران دریا یا یکی از جزایر خزر بوده است، با یکدیگر اختلاف دارد. به هر حال، برخی آن را جزیره دانسته اند که محمد خوارزمشاه به آنجا گریخته تا از دست مغولان در امان بماند. اما از قراین دیگر تاریخی، از جمله اشارت دو مأخذ کهن (مسعودی و اصطخری) و نیز نقشه های جغرافی دانانی چون ابن حوقل و اصطخری بر می آید که آبسکون بندرگاهی پراهمیت بوده است و همین امر سبب شده که دریای خزر نام آن را برگیرد و در بسیاری از مآخذ تاریخی از آن به نام «دریای آبسکون» یاد شود. توضیح این تناقض به این صورت ممکن است که «جزیره دریای آبسکون» را کوتاه کرده و جزیره آبسکون نامیده اند. به هر حال، در سده چهارم هجری آبسکون بندری بزرگ و معتبر بود که افزون بر اهمیت بازرگانی و مرکزیت تجارتی، خط دفاعی در برابر ترکمان ها هم به شمار می رفته، و نیز راه ارتباطی شرق خزر به باب الابواب، گیلان، دیلم و بسیاری از سواحل دریای خزر بوده است.
رضاقلی خان هدایت در سفارت نامه خوارزم می گوید که آبسکون نام رودی در سه فرسخی استراباد است که از سوی خوارزم می آید و به دریای خزر می ریزد و محل ریختن آن را «آب سکون» نیز گویند. هم او می گوید که چون حاکم مازندران خواست برکنار دریا بنایی بسازد، آثاری ظاهر شد و هدایت حدس می زند که آن آثار، بقایای آبسکون کهن است، اما از آن پس چیزی از آثار مزبور یا بندرگاه آبسکون برجای نیست.

آبسکون. آبَسْکون
بندر قدیم در جنوب شرقی دریای خزر، احتمالاً در دهانۀ رود گرگان، یا نزدیک روستای خواجه_نفس. در قدیم از بندرهای بزرگ و مهم دریای خزر بوده است. در سال های ۲۵۰، ۲۷۰ و ۲۹۷ق دریازنان (دزدان دریایی) روس آن جا را غارت کردند.