سیستم پیمان جنوبگان

به پیمان جنوبگان و هر توافق مرتبط با آن، به طور کلی سیستم پیمان جنوبگان گفته می شود که روابط بین المللی بر سر جنوبگان (تنها قاره فاقد سکنه بومی) را تنظیم می کند. برای دستیابی به اهداف این پیمان، جنوبگان به صورت منطقه سنگی و کلیه یخ تاق ها در پایین تر از مدار ۶۰ درجه جنوبی تعریف شده است. بر اساس این پیمان، جنوبگان تنها منطقه ای برای تحقیقات علمی است و هر گونه فعالیت نظامی و ادعای مالکیت در آن ممنوع است. این پیمان، نخستین پیمان کنترل تسلیحات در زمان جنگ سرد است. دفتر این پیمان از سپتامبر سال ۲۰۰۴ در بوئنوس آیرس آرژانتین قرار دارد.
ماده ۱: منطقه جنوبگان فقط برای مقاصد صلح آمیز استفاده می شود. فعالیت های نظامی، مانند آزمایش سلاح، ممنوع است؛ اما استفاده از پرسنل و تجهیزات نظامی برای تحقیقات علمی یا هر هدف صلح آمیز دیگری ممکن است.
ماده ۲: آزادی تحقیقات و همکاری های علمی برای همه کشورها
ماده ۳: تبادل آزادانه اطلاعات و پرسنل در همکاری با سازمان ملل متحد و دیگر سازمان های بین المللی
ماده ۴: این پیمان، اختلافات یا ادعای تمامیت ارضی یا هیچ ادعای حاکمیتی را به رسمیت نمی شناسد. همچنین در زمان اجرای این پیمان، هیچ گونه ادعای مالکیت جدیدی بر جنوبگان قابل قبول نیست.
ماده ۵: این پیمان آزمایش های هسته ای یا دفع هرگونه ضایعات هسته ای را در قطب ممنوع می کند.
ماده ۶: جغرافیای پیمان شامل زمین و یخ تاقها، به جز آب های اطراف آن ها، در مدار پایین تر از ۶۰ درجه جنوبی است.
ماده ۷: ناظران و پژوهش گران کشورهای عضو پیمان، دسترسی آزاد به هر منطقه برای نظارت (از جمله نظارت هوایی) دارند و می توانند از تمام ایستگاه ها، تأسیسات و تجهیزات بازدید کنند، نسبت به فعالیت های انجام شده هشدار دهند و پرسنل نظامی باید پیش از ورود به ناظران معرفی شوند.
ماده ۸: به دولت ها اجازه می دهد تا بر رفتار و عملکرد دانشمندان کشور خود در منطقه نظارت داشته باشند.
ماده ۹: برگزاری جلسات شورایی مرتب بین کشورهای عضو
ماده ۱۰: تمام کشورهای پیمان، می توانند فعالیت های هر کشور در قطب جنوب که بر خلاف این پیمان است را مورد اعتراض قرار دهند
ماده ۱۱: تمام اختلافات باید به روش مسالمت آمیز بین طرف های مربوطه حل شود یا در نهایت با مراجعه به دیوان بین المللی دادگستری حل و فصل شود
ماده های ۱۲، ۱۳ و ۱۴: مربوط به روش تعامل، تفسیر و اصلاح این پیمان میان کشورهای عضو می شود.
این پیمان از سال ۱۹۵۹ و بدنبال ادعا مالکیت آرژانتین بر جنوبگان ظهور پیدا کرد. قدرت های بزرگ (ایالات متحده آمریکا، اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی و پادشاهی متحد بریتانیا) تصمیم گرفتند که با ایجاد معاهده ای مانع از سلطه کشورها بر جنوبگان شوند.
این پیمان در یکم دسامبر ۱۹۵۹ به امضا شده است و در ۲۳ ژوئن ۱۹۶۱ به اجرا درآمده. در ابتدا تنها ۱۲ کشو فعال در پروژه سال ژئوفیزیک بین الملل (از ژوئن ۱۹۵۷ تا دسامبر ۱۹۵۸) شامل ایالات متحده آمریکا، اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی، پادشاهی متحد بریتانیا، آرژانتین، استرالیا، بلژیک، شیلی، فرانسه، ژاپن، نیوزیلند، نروژ و آفریقای جنوبی آن را امضا کردند. این کشورها ۵۰ ایستگاه تحقیقاتی در جنوبگان ایجاد کرده اند. این پیمان، بیانی دیپلماتیک از همکاری علمی و عملی است که اصطلاحاً «بر روی یخ» به دست آمده است. تا سال ۲۰۱۶، ۵۳ کشور آن را امضا کرده اند.
تحولات و توسعه های صورت گرفته در جامعه بین المللی در دهه های اخیر نشان داده است که شاید دیگر نتوان ناحیه ای را بر روی سطح کره زمین پیدا کرد که کشورهای جهان نسبت به آن بی تفاوت باشند. ویژگی های منحصر به فرد موجود در جنوبگان نیز باعث شده است که این منطقه جایگاه ویژه ای را در نزد کشورهای جهان و به ویژه کشورهای در حال توسعه به دست آورد. در این راستا، بررسی مسائل حقوقی مربوط به جنوبگان و نقد و بررسی نظام حقوق موجود در آن از نکات اساسی مطرح در خصوص جنوبگان است. در دو قرن اخیر، حضور کاشفان برخی از کشورها در جنوبگان یا دلایلی همچون مجاورت، به عنوان توجیهاتی برای طرح ادعاهای کشورهای معدودی نسبت به سرزمین های قاره جنوبگان مورد استفاده واقع شده است. وضعیت منحصر به فرد جنوبگان به گونه ای است که می تواند این منطقه را در دسته نواحی همچون بستر و زیر بستر دریاهای آزاد و فضای بیرونی قرار دهد که به دلیل ویژگی هایش از سوی جامعه جهانی به عنوان مناطق تابع نظام حقوقی میراث مشترک بشریت به رسمیت شناخته شده است. بنابراین جنوبگان تابع حقوقی ناشی از آن یا برداشت تعدیل شده ای از آن قرار می گیرد، به گونه ای که هم منافع دولت های مدعی و هم جامعه جهانی در جنوبگان تأمین و تضمین گردند.