جلال الدین میرزا قاجار

جلال الدین میرزا قاجار فرزند فتحعلی شاه قاجار و هما خانم کُرد جهانبگلو بود که در سال ۱۲۴۲ یا ۱۲۴۵ هجری قمری زاده شد. وی را می توان نخستین تاریخ نگار باستان گرای ایران دانست. جلال الدین میرزا با تکیه بر دو عنصر زبان و تاریخ ملی، کوشید مفهوم ملّت را با تدوین تاریخ یکپارچهٔ ایران به زبان پارسی، به عنوان زبان ملی، نوسازی مفهومی کند. وی نویسندهٔ اثری سه جلدی، با هدف اولیهٔ چهار جلد، به نیت نگارش تاریخ عمومی ایران از عصر باستان تا زمان معاصر خویش، به نام نامهٔ خسروان است. وی به دلیل دیدگاه های متفاوت با جریان غالب عصر خویش، به «سوء اعتقاد» و «بی دینی» متهم می شد و اغلب مورد خشم دستگاه حکومتی عصر ناصری قرار می گرفت. جلال الدین میرزا در دههٔ هشتاد سدهٔ سیزدهم قمری به بیماری سیفلیس مبتلا شد و رفته رفته بینایی خویش را از دست داد. وی در نهایت در سال ۱۲۸۹ هجری قمری، در سن ۴۴، ۴۵ یا ۴۶ سالگی درگذشت.
آدمیت، فریدون (۱۳۴۹). اندیشه های میرزا فتحعلی آخوندزاده. تهران: خوارزمی.
آژند، یعقوب (۱۳۸۰). تاریخنگاری در ایران. تهران: گستره. شابک ۹۶۴-۶۵۹۵-۰۱-۴.
اکبری، محمدعلی (۱۳۸۴). تبارشناسی هویت جدید ایرانی، عصر قاجاریه و پلهوی اول. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. شابک ۹۶۴-۴۴۵-۷۵۱-X.
امانت، عباس (۱۳۹۳). قبلهٔ عالم. تهران: کارنامه. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۳۱-۰۴۰-۹.
امانت، عباس (زمستان ۱۳۷۷). «پور خاقان و اندیشه بازیابی تاریخ ملی ایران: جلال الدین میرزا و نامهٔ خسروان». ایران نامه. مریلند، ایالات متحدهٔ آمریکا: بنیاد مطالعات ایران (۶۵): ۵۴–۵.
بامداد، مهدی (۱۳۷۸). شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری. جلد اول. تهران: زوّار. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۰۱-۰۶۴-۴.
بامداد، مهدی (۱۳۷۸). شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری. جلد دوم. تهران: زوّار. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۰۱-۰۶۵-۵.نگهداری یادکرد:خطاهای شابک چشم پوشی شده (رده)
بیگلدو، رضا (۱۳۸۰). باستانگرایی در تاریخ معاصر ایران. تهران: مرکز. شابک ۹۶۴-۳۰۵-۵۷۳-۶.
پارسی نژاد، ایرج (۱۳۸۰). روشنگران ایرانی و نقد ادبی. تهران: سخن. شابک ۹۶۴-۶۹۶۱-۳۵-۵.
توکلی طرقی، محمد (۱۳۹۵). تجدد بومی و بازاندیشی تاریخ. تهران: پردیس دانش. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۳۰۰-۱۲۱-۳.
بیگدلو، رضا (۱۳۸۰). باستانگرایی در تاریخ معاصر ایران. تهران: مرکز. شابک ۹۶۴-۳۰۵-۵۷۳-۶.
زرین کوب، عبدالحسین (۱۳۸۹). تاریخ ایران بعد از اسلام. تهران: امیرکبیر. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۰۰-۰۰۶۴-۹.
سلیمانی، کریم (۱۳۷۹). القاب رجال دورهٔ قاجاریه. تهران: نشر نی. شابک ۹۶۴-۳۱۲-۴۸۴-۳.
عاملی، باقر (۱۳۸۰). شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران. جلد دوم. تهران: نشر گفتار با همکاری نشر علم. شابک ۹۶۴-۵۵۷۰-۵۸-۱.
فصیحی، سیمین (۱۳۷۲). جریان های اصلی تاریخ نگاری در دورهٔ پهلوی. مشهد: نوند.
قدیمی قیداری، عباس (۱۳۹۳). تداوم و تحول تاریخ نویسی در ایران عصر قاجار. تهران: پژوهشکدهٔ تاریخ اسلام. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۷۳۹۸-۰۳-۶.
جلال الدین میرزا پس از خانه نشینی نگارش تنها اثر تاریخ نگاری خود را آغازید. این کتاب که نامهٔ خسروان نام دارد، اثری سه جلدی در تاریخ عمومی ایران است که در فاصلهٔ میان سال های ۱۲۸۵ تا ۱۲۸۸ هجری قمری نگاشته شد. جلال الدین میرزا بنا داشت این کتاب در چهار مجلد بنویسد، اما به دلیل مرگ نابهنگام وی نامهٔ خسروان در جلد سوم متوقف شد. مجلد نخست یا نخستین نامه به شرح تاریخ «از مه آبادیان تا ساسانیان» اختصاص دارد. مجلد دوم زیر عنوان دومین نامه ذکر اخبار «آغاز طاهریان تا انجام خوارزمیان» است. مجلد سوم نامهٔ خسروان یا سِیُمین نامه که اخبار ایران «از آغاز چنگیزیان تا انجام شهریاری زندیان» است، در سال ۱۲۸۸ هجری قمری نگاشته شد و در همان سال به خط عبدالرحیم شیرازی در کارخانهٔ علی قلی خان قاجار به چاپ رسید. مجلد چهارم، چنان که جلال الدین میرزا به فتحعلی آخوندزاده وعده داده بود، می بایستی دربردارندهٔ تاریخ قاجار تا روزگار نگارنده باشد که به سبب مرگ جلال الدین میرزا یا هراس وی از پیامدهای انتقاد از حکومت قاجار هرگز نوشته نشد.
جلال الدین میرزا قاجار پسر فتحعلی شاه قاجار در سال ۱۲۴۲ یا ۱۲۴۵ هجری قمری در تهران زاده شد. دربارهٔ این که جلال الدین میرزا پسر پنجاه و چندم فتحعلی شاه قاجار بوده است، اختلافاتی چند در منابع وجود دارد. مادر وی هما خانم دختر جمشید بیک کُرد جهانبگلو، نایب میرآخور شاه، بود. آورده اند هما خانم در میان چهار زنی بود که در حرمسرای فتحعلی شاه غالباً لباس فرنگی می پوشید. در زمان حیات فتحعلی شاه، جلال الدین میرزا همچون دیگر شاهزادگان قاجاری نزد مادر خود پرورده شد. با مرگ پدر در سال ۱۲۵۰ هجری قمری و آغاز سلطنت محمدشاه، زنان فتحعلی شاه از حرمسرای سلطنتی رانده شدند. ازآن پس، جلال الدین میرزا به تحصیل پرداخت و رفته رفته در زمرهٔ شاهزادگان حاشیه ای دربار شناخته شد. اندک اخباری که از زندگی جلال الدین میرزا ضبط شده است، وی را «خوش سیما»، «سروقامت»، «ادب دوست»، «خوش گفتار» و «بااستعداد» وصف کرده اند. جلال الدین میرزا در اوایل جوانی با فرنگیان هم نشین شد و زبان فرانسه آموخت و یکی از زبان دانان عصر خود شد. بااین همه، از اخبار زندگی جلال الدین میرزا آگاهی های اندک و پراکنده ای در دست است. این فقدان آگاهی نه از سر سهل انگاری، که ناشی اشتهار وی به لامذهبی و کژآیینی در عصر ناصری بوده است. اشتهار به لامذهبی و کژآیینی، و مغضوب شدن اش در دستگاه ناصری سبب شد که تذکره نویسان دربار قاجاری با سکوت از کنار زندگی جلال الدین میرزا بگذرند.
در زمان تأسیس دارالفنون، جلال الدین میرزا بیست وهفت سال می داشته است. منابع متفق القول اند که جلال الدین میرزا در این مدرسه زبان فرانسوی و دیگر علوم آموخته است، گرچه نام جلال الدین میرزا در هیچ یک از فهرست های دانش آموختگان دارالفنون نیست. عباس امانت دو گمانه برای عدم ذکر نام وی در فهرست دانش آموختگان دارالفنون برمی شمارد؛ گمانهٔ نخست آن که جلال الدین میرزا به دلیل سن بالا اساساً هرگز دانش آموز دارالفنون نبود؛ شاهد آن که در آستانهٔ سی سالگی، عزیزالدین میرزا، فرزند جلال الدین میرزا، دانش آموز دارالفنون بود. امانت برآن است که جلال الدین میرزا پیش از تأسیس دارالفنون از رهگذر هم نشینی با فرنگیان در آموزش زبان فرانسه می کوشید. گمانهٔ دوم آن که امانت عدم تحصیل جلال الدین میرزا در دارالفنون را یکسره رد نمی کند. وی بر پایهٔ مطلبی از محمدجعفر خورموجی که در آن جلال الدین میرزا محصل «علم لغات مختلفه» و «علوم حربیه» در دارالفنون گزارش شده است، تحصیل غیرِرسمی جلال الدین میرزا در دارالفنون را غیرِمحتمل نمی داند. عباس قدیمی قیداری اما نظر دیگری دارد؛ وی برآن است که عقاید دگراندیشانهٔ وی موجب شده که تهیه کنندگان فهرست دانش آموختگان دارالفنون —از جمله اعتمادالسلطنه— نام جلال الدین میرزا را عامدانه وارد فهرست نکنند. بااین همه، آنچه بر آن اتفاق نظر وجود دارد، ارتباط جلال الدین میرزا با آموزگاران فرنگی دارالفنون است، چنان که مجلد دوم و سوم نامهٔ خسروان را به «دوستان خردمند و استادان دارالفنون» تقدیم کرده است.

جلال الدّین میرزا قاجار ( ـ تهران ۱۲۸۹ق)
فرزند فتحعلی شاه از شاهزادگان تجددخواه قاجار. در جوانی با تحقیقات شرق شناسان و ایران شناسان اروپایی آشنا شد و شیفتۀ فرهنگ و تمدن ایران باستان شد و نامۀ باستان را در شرح تاریخ پادشاهان باستانی ایران به شعر سرود. او از کاربرد کلمات عربی در گفتن و نوشتن پرهیز می کرد و از هواداران گفتار و نوشتار سره فارسی بود و به آیین زردشتی تمایل نشان می داد و با روشنفکران ایرانی چون آخوندزاده و ملکم خان آشنایی و مکاتبه داشت. جلسات سری فراموشخانه از زمان تأسیس در سال ۱۲۷۴ق تا زمان تعطیل در سال ۱۲۸۷ق در خانۀ جلال الدین میرزا تشکیل می شد. او که آجودان مخصوص شاه بود، پس از این واقعه، مقام خود را از دست داد و مغضوب و خانه نشین شد و سرانجام براثر اعتیاد و بیماری ممتد درگذشت . وی همچنین اثری با نام نامۀ خسروان در تاریخ ایران از پیشدادیان تا اوایل قاجاریه (تهران ۱۲۸۸ق) با همکاری امام قلی خان زند متخلص به غارت نوشت.