زبان ییدیش

ییدی، ییدیش یا یـِدیشی (یدیشی: ייִדיש)، آلمانی و لهستانی: Jiddisch، (به روسی: Идиш)، (به اوکراینی: Їдиш)، فرانسوی و انگلیسی و ایتالیایی: Yiddish، (به لاتین: Iudaeogermanica) نامِ زبانی است که برای نزدیک به هزار سال، زبانِ مادری و گاه، تنها زبانِ بعضی جوامعِ یهودیانِ اشکنازی بود که در اروپای شرقی و مرکزی می زیستند. یِیدی در میانِ فرهنگِ اشکنازی، از حدودِ سدهٔ دهمِ میلادی در کرانه های راین پا گرفت و سپس گسترده شده در مرکز و خاورِ اروپا و آمیختن اش با زبان های اسلاوی آن را به شرقی و غربی شاخه کرد. یدیشی راستی را، از لهجه های جنوبِ شرقیِ آلمانیِ میانهٔ علیا شاخه شد و در کنارِ دیگر زبان های آلمانی، شاخه ای از زیرخانوادهٔ زبان های ژرمنی است که با الفبای عبری نوشته می شود.
در بارهٔ یدیشی دانستن، رابطهٔ مستقیم دارد با آگاهی در بارهٔ اشکنازی ها. بر خلافِ دیگر زبان ها که گویش وران آن ها، باشندگانِ زادبومی ویژه یا شهروندانِ ملیتی معلوم اند، یدیشی را- در بیش تر سال های عمر اش- یهودیانی در سراسرِ جهان، به کار می برده اند، با ملیت های گوناگون. اگرچه یدیشی در میانِ یهودیانِ آمریکا کمابیش از رواج افتاده و در روسیه نیز رو به نابودی است و از همین رو، میانهٔ سدهٔ بیستمِ میلادی(چهاردهمِ هجری)، روزگارِ مرگِ یِدیشی نامیده شده؛ با این همه، هنوز در میانِ برخی از گروه های یهودی، به عنوانِ زبانِ مادری، به آن سخن گفته می شود.
اصطلاحِ (به آلمانی: Jiddisch) خود، در اروپا، تلفظی تطوریافته است از یهودی یا مشابهِ jüdisch انگلیسی Jewish، و این تلفظ تطوریافته، آن گاه که یای نسبتِ فارسی به آن افزوده شود، ترکیبی ناآشنا هم می شود. همچنان که برای نمونه، Kurdish خود، به معنای کردی است و کردیشی ترکیبی است نادرست. طرفه آن که پسوند isch در زبان های ژرمنی، همان ic یا ig در زبان های ایرانی میانه است و یای نسبتِ فارسی دری نیز بازماندهٔ همان.
اما گذشته از دستور زبان، شاید بتوان از دریچه ای دیگر، بهانه ای جست برای پذیرفتنِ نام یدیشی. چنان که گفته شد یِیدیش خود به معنای یهودی است و زبانِ یهودیان، ناچار باید با یکی از نشانه های نسبت، به ایشان نسبت داده و برای نمونه گفته شود: یهودی (یهود+ی) یا یهودانه (یهود+انه)؛ یا آن که به افرادِ یهودی منسوب شود و گفته شود یهودیانه (یهودی+انه). Jiddisch یا Yiddish خود بر همین صورت است: Jidd+isch و Yid+ish، به معنای یهودی. اکنون اگر ی نسبت را به آن بیفزاییم واژهای ساخته ایم که به یهودیان منسوب است. باید در نظر داشت که یهودیان، در سراسرِ جهان به زبان های مختلفی سخن گفته اند. پس، خواندن یهودیانی که در میانِ ژرمن ها می زیسته اند و نیز نامیدنِ زبان اشان، با اصطلاحِ یدیشی، ایشان را از دیگر یهودیان مشخص می کند و به روشن شدنِ مفهوم یاری می رساند.