زریاب خویی عباس

زریاب خویی، عباس (خوی ۱۲۹۸ـ تهران ۱۳۷۳ش)
زریاب خویی، عباس
زریاب خویی، عباس
زریاب خویی، عباس
زریاب خویی، عباس
زریاب خویی، عباس
ادیـب، مصحّــح، مورخ، دانشنامه نگار و مترجم ایرانی. دورۀ اول دبیرستان را در زادگاه خود گذراند. چون دورۀ دوم دبیرستان در آن شهر وجود نداشت و عدم امکانات مالی خانواده مانع ادامۀ تحصیل او در شهرهای بزرگ بود، به تحصیل مقدمات زبان، ادبیات عرب و مقدمات فقه و اصول نزد علمای شهر خود پرداخت. در ۱۸سالگی برای ادامۀ تحصیل به قم رفت و ضمن فراگرفتن درس های حوزه، به مطالعۀ کتاب در زمینه های دیگری نظیر کتاب های اجتماعی، فلسفی، روان شناسی، ریاضی و زبان فرانسه مشغول شد. پس از آن که همۀ علوم دینی را فراگرفت در ۱۳۲۲ش به زادگاه خود بازگشت و یک سال به تدریس پرداخت. در ۱۳۲۴ش به تهران آمد و ضمن کار در کتابخانۀ مجلس شورای ملی، به تحصیل در دانشکدۀ معقول و منقول دانشگاه تهران مشغول شد و دانشنامۀ لیسانس گرفت. آن گاه به کتابخانۀ مجلس سنا منتقل شد. در ۱۳۳۴ش به معرفی تقی زاده، بورس مطالعاتی هوموارت آلمان در اختیار او قرار گرفت و حدود پنج سال در آن خطّه به تحصیل پرداخت. با دریافت درجۀ دکترا در تهران، پس از مدتی کار در مجلس سنا، به دعوت هنینگ از ۱۳۴۱ تا ۱۳۴۳ش در دانشگاه برکلی تدریس کرد. سرانجام به وطن بازگشت و تا ۱۳۵۷ش با سِمت استادی در دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران به تدریس پرداخت و با قریب به اتفاق دایرة المعارف ها همکاری مؤثر داشت. آثار او شامل تألیف و ترجمه است. از تألیفاتش: آینۀ جام، مجموعۀ مقالات (۱۳۶۸ش)؛ سیرۀ رسول الله (۱۳۷۰ش)؛ تصحیح متن عربی الصیدنۀ ابوریحان (۱۳۷۰ش)؛ تلخیص و تصحیح روضةالصفا (۱۳۷۳ش). از ترجمه هایش: تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، نولدکه (۱۳۵۸)؛ تاریخ فلسفه، ویل دورانت، در ۲ جلد؛ لذّات فلسفه، ویل دورانت (۱۳۴۴ش)؛ دریای جان، هلموت ریتر (۱۳۷۴ش).

[ویکی نور] «عباس زریاب خویی»، در 20 مرداد 1298ش، در خوی، از شهرهای آذربایجان غربی، دیده به جهان گشود. پدرش پیشه وری ساده بود.
نخستین سال های تحصیل زریاب نزد مکتب داری محلی به نام ملا کبری به آموختن قرآن سپری شد. وی در مدت دو سال سراسر قرآن را فراگرفت و طی آیین خاصی که خود به خوبی شرح داده از مکتب خانه به خانه پدر روانه شد، سپس به مدرسه ای رفت که حدّ فاصل مکتب خانه های قدیم و مدارس جدید بود، اما به طور کلی در ابتدا، از این گونه مدارس که تازه تأسیس می شد چندان خشنود نبود. در همین زمان مطالعه غیر درسی را آغاز کرد و به مطالعه کتاب های فارسی موجود در شهر خوی که بیشتر مذهبی و ادبی بود پرداخت و سپس به مطالعه متون ترکی آذری که اکثر آنها چاپ باکو بود، روی آورد.
از کتاب هایی که - به گفته خود او - در روزگار کودکی و نوجوانی بر وی تأثیر نهاد آثار تاریخی عباس اقبال، شرح حال رودکی اثر سعید نفیسی و به خصوص سخن و سخنوران بدیع الزمان فروزان فر بود. از استادان وی شیخ فضل الله، روحانی شهر خوی را می توان نام برد که روزهای جمعه مجلس وعظ برگزار می کرد و به مذهب شیخیه گرایش داشت. استاد دیگر او حاج شیخ عبدالحسین اعلمی بود که زریاب «حاشیه» ملا عبدالله و قسمتی از «معالم» و کتاب «مطوّل» را نزد او فراگرفت. آن گاه به آموختن «شرح جامی» در نحو نزد حاج میرزا حسن فقیه پرداخت و سپس به آموزش زبان و ادبیات عربی روی آورد.
عباس زریاب، در سال 1316 و در اوج قدرت رضا پهلوی، پس از اتمام دوره اوّل دبیرستان، عازم قم شد و به تحصیل علوم حوزوی پرداخت و شش سال در آنجا ماند. وی در آغاز، در مدرسه ناصریه حجره ای به دست آورد و در آنجا به خواندن مقدمات و سطوح پرداخت و سپس به آموزش فلسفه اسلامی روی آورد و «اسفار» را فراگرفت. پس از دو سال اقامت در قم و مطالعه بی وقفه توانست خود را برای حضور در دروس عالی تر آماده سازد. «رسائل» را نزد سید محمد یزدی، معروف به داماد، کفایه را در محضر سید احمد خسروشاهی، از شاگردان سید محمدتقی خوانساری و مکاسب را نزد شیخ محمدعلی کرمانی فراگرفت.
از سال 1318 «شرح منظومه» و «اسفار» را در محضر امام خمینی(ره) و حاج شیخ مهدی مازندرانی آموخت. در قم، علاوه بر متون حوزه، به مطالعه کتب دیگری نیز روی آورد که کتب اجتماعی و فلسفی و اصولی اهل سنت و نیز پاره ای از متون اروپایی که به عربی ترجمه شده بود، از آن جمله است.
زریاب در سال 1322، به سبب بیماری پدرش، به خوی بازگشت و چند سالی را در آن شهر گذراند. در شهریور همان سال به تهران آمد و با معرفی مرحوم آقا محمد سنگلجی و تقی تفضلی در کتابخانه مجلس شورای ملی استخدام شد و هم زمان با آن در دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران به تحصیل پرداخت و درجه لیسانس گرفت. عباس اقبال آشتیانی که از زریاب به عنوان «کتابدار فاضل کتابخانه دارالشورای ملی» یاد می کند، از وی در تهیه فهارس کتاب «شدّ الإزار» (به تصحیح محمد قزوینی) استمداد طلبید. در سال 1334 به پیشنهاد سید حسن تقی زاده، بورس مطالعاتی بنیاد هومبولدت آلمان در اختیار وی قرار گرفت و نزدیک به پنج سال در شهرهای ماینز، فرانکفورت و مونیخ به مطالعه تاریخ و فلسفه پرداخت و سرانجام رساله دکترای خود را تحت عنوان «گزارش در باره جانشینان تیمور»، برگرفته از «تاریخ کبیر جعفری» تألیف ابن محمد الحسینی زیر نظر شل و رویمر به پایان رساند. پس از بازگشت به تهران، مدتی در کتابخانه مجلس سنا مشغول شد و در راه اندازی آن نقش مؤثری ایفا کرد؛ تا اینکه پرفسور هنینگ او را به آمریکا دعوت کرد و دو سال در دانشگاه برکلی کالیفرنیا به تدریس پرداخت، اما سکونت در کشورهای دیگر را خوش نداشت و پس از دو سال تدریس در آن دانشگاه و با وجود اصرار هنینگ، به وطن بازگشت و در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران استاد تاریخ شد.