کاربرد حوض در معماری

حوض/ حوضخانه، آبگیری مصنوعی و گاه طبیعی، مسقف یا روباز، کاربردی یا تزیینی در جاهای گوناگون. آبِ آن از نهرها، چاه و باران، به منظور آشامیدن، آبیاری، غسل، وضو و تأمین می شود. حوض (جمع آن: حِیاض، احواض) واژهای عربی است که در ترکی (کانار) و اردو (فیروزالدین) نیز رایج است. در فارسی، علاوه بر حوض، واژه استخر برای حوض های بزرگ، و حوضچه و حوضک برای حوض های کوچک رایج است.
حوضها بیشتر در امتداد طولی بنا ساخته می شوند و بناها را با شیب زمین هماهنگ می کنند تا آب به راحتی در حوض ها جای گیرد، مانند کاخهای چهلستون و هشت بهشت در اصفهان. در ساخت حوض تراز بودن این سازه اهمیت ویژه دارد و بدین منظور تمهیدات خاصی در نظر گرفته می شود. معمولاً به دلیل عمق کاذبی که استخرهای تیره القا می کنند، کف این استخرها را کاشی نمی کردند تا تیرگی آب و انعکاس آن، عمق آب را بیش از آنچه هست بنمایاند.
مصالح ساخت حوض مانند دیگر قسمت های بنا بود، اما برای نگهداری و آب بندی، از مصالح مقاوم و غیرقابل نفوذ مانند قیر طبیعی به عنوان ملات در بین آجرها، خمیر آهک و خاکستر چوب و تپاله گوسفند و خاکستر و از ساروج نیز، به دلیل مقاومت در برابر سرما و خنک نگهداشتن آب، اغلب به عنوان ملات داخلی پوشش حوض ها استفاده می شد. امروزه سیمان جای ساروج را گرفته و استفاده از سنگ های پاکتراش، مثل گذشته، برای جداره های حوض ها معمول است. حوض های پیش ساخته و مصنوعی نیز درخور اشاره اند.
حوضها بسته به سلیقه و نیاز و فضا، به شکلهای گوناگون ساخته میشده است. متداول ترین آن ها چهارگوش، مستطیل با تناسب طلایی، لوزی و دایره بوده، اما شش، هشت، نه، دوازده (بیشتر در استخرهای بزرگ) و شانزده گوشه، و در دوره قاجار صلیبی و بیضی نیز وجود داشته است. از اشکال منحصر به فرد حوض، حوضچه ماهی شکل متعلق به کاخ القصبه در مالقه (مالاگا) است.