اختیار معرفه الرجال

اِختیارُ مَعرِفةالرِّجال
تألیف شیخ طوسی، کتابی به عربی، دربارۀ محدثان شیعه. اصل آن تألیف کَشّی (قرن۴ق) بوده و معرفة الناقلین نام داشته و شیخ طوسی آن را تلخیص و تهذیب کرده و بدین اسم نامیده است. در این کتاب وثاقت یا ضعف راویان حدیث، برمبنای احادیثی مستند که غالباً به ائمۀ اطهار (ع) منتهی می شود، بررسی شده است. این اثر بارها در عراق، ایران، و لبنان به چاپ رسیده است.

[ویکی اهل البیت] اختیار معرفة الرجال. مؤلف:
شیخ طوسی ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی (385 - 460 ق).
کتاب کشی و اختیار الرجال آن، هیچیک ترتیب منظمی ندارند. نه بر اساس تاریخ، نه الفباء و نه طبقه، لذا عده ای از بزرگان اقدام به مرتب نمودن آن کرده اند از جمله: 1- سید یوسف بن محمد بن زین العابدین عاملی که آنرا مانند رجال شیخ بر طبق طبقات اصحاب معصومین منظم نموده است. این ترتیب در سال 981 هجری به اتمام رسیده است. 2- شیخ داود بن حسن بن یوسف نیز کتاب را بر اساس حروف الفباء در نام راوی و نام پدر و... تنظیم کرده است. 3- مولی عنایة الله قهپایی در سال 1011 هجری کتاب را بر اساس اولین حرف نام افراد منظم کرده اما در متن کتاب هیچ کم و زیادی به چشم نمی خورد. 4- قهپایی در سال 1016 هجری نیز این کتاب را با رجال شیخ و فهرست شیخ و فهرست نجاشی و ضعفاء غضائری پس از مرتب نمودن مطالب، با نام «مجمع الرجال» در یک مجلد بزرگ منتشر نموده است. ترتیب ابواب کتاب حاضر دارای 6 جزء است که در ابتدای جزء اول آن 7 روایت در شرایط راوی و کسیکه علم دین را از او باید آموخت آمده است. گرچه کتاب دارای 6 جزء است اما هیچ ترتیبی از حیث طبقه و تاریخ و اسماء روات در آن دیده نمی شود و چنین به نظر می رسد که این 6 جزء در حقیقت مراحلی است که کتاب توسط شیخ طوسی یا دیگری املاء می شده یا کاتبی آن را استنساخ می کرده است.
بنا بر آنچه نقل شده کتاب معرفة الناقلین بسیار غلط داشته که یا از جانب املاء کننده بوده یا ناسخ کتاب و یا به احتمال ضعیف از اصل کتاب غلطها در آن بوده اند؛ لذا شیخ طوسی تصمیم به تهذیب آن گرفت و با نام «اختیار الرجال» آن را باز نویسی کرد. در این ویرایش که در سال 456 هجری- چهار سال قبل از وفات شیخ- بوده چند احتمال هست: 1- بعضی احتمال داده اند اصل کتاب شامل روات شیعه و سنی بوده که شیخ روات سنی را از آن حذف کرده است. 2- روایاتی که مشکل سندی یا متنی داشته اند را حذف کرده که در نتیجه تراجم بعضی افراد از کتاب حذف شده و حجم کتاب کمتر شده است. 3- اشکالات و اغلاط کتاب را در نسبت افراد و طبقه آنها و غلطهای متن کتاب را اصلاح نموده( این غلطها یا از ناسخ بوده یا در اصل کتاب موجود بوده است.) و...
چنان که ذکر شد از کتاب معرفة الناقلین هیچ نسخه ای به دست ما نرسیده و حتی در اسناد و نقل های مربوط به قرنهای ششم و هفتم هم هیچ اثری از آن یافت نمی شود.
بنا بر این نسخه های کتاب منحصر در نسخه های«اختیار الرجال» شیخ طوسی است که مهمترین آنها عبارتند از: 1- نسخه ای مربوط به سال 577 هجری که شامل حدیث 3 تا 857 است و به خط منصور بن علی بن منصور خازن می باشد. در چند جای این نسخه علامت مقابله در حاشیه کتاب به چشم می خورد. 2- نسخه ای در کتابخانه دانشگاه تهران، شامل ابتدای جزء چهارم تا پایان کتاب که در سال 602 هجری نوشته شده و به خط ابو احمد بن ابی المعالی است و با نسخه ای به خط شیخ طوسی مقابله شده است. 3- نسخه ای در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی قم که با کتاب معالم العلماء در یک مجلد است.