گوردخمه

گورْدَخمه نوعی معماری صخره ای می باشد و فضایی است که در صخره ها، کوه ها یا تپه ها برای خاکسپاری متوفیان ساخته می شده است. گوردخمه با دخمه تفاوت دارد. دخمه یا برج خاموشی مکانی است که بر فراز بلندی ایجاد می شد و متوفی در آنجا قرار داده می شد تا توسط حیوانات و پرندگان متلاشی شود. همچنین گوردخمه در زبان عامیانه گاه به طور هم معنی و مترادف با استودان نیز به کار گرفته می شود در حالیکه این دو از لحاظ ساختاری با هم تفاوت دارند. کلمه استودان که از ترکیب واژه های «استو» به معنی استخوان و «دان» به معنی جایگاه تشکیل شده و محل نگهداری استخوان متوفیان بوده است. استودان ها در مقایسه با گوردخمه ها دارای ظاهر بسیار ساده تری بوده و ابعاد کوچکتری نیز دارند و در واقع حفره هایی هستند که برای نگهداری استخوان متفویان در داخل صخره ها ایجاد می شدند. در مقابل گور دخمه ها در اصل آرامگاه هایی بودند که در دل کوه و صخره کنده می شدند و شکل اتاقی دارند که یک یا چند قبر در داخل آن ها تعبیه می شد. این فضاهای اتاقی شکل گاه جای کافی برای نشستن، قرار دادن اشیاء و برگزاری مراسم داشته اند. گور دخمه های متعددی از دوره های مختلف در ایران یافت شده اند که نمی توان آن ها را به شخص خاصی منسوب نمود. در مورد قدمت آن ها نیز اتفاق نظر وجود ندارد و نظرات متعددی در مورد سن آن ها ارائه شده است. در حالت کلی گوردخمه های ایران را می توان از لحاظ قدمت به سه دسته کلی گوردخمه های دوره مادها، دوره هخامنشیان و دوره پس از هخامنشیان دسته بندی نمود.گوردخمه های زیادی از دوران پیش از ماد، در مناطق تحت نفوذ اورارتو (اطراف دریاچه وان در ترکیه امروزی) یافت شده است. به این ترتیب می توان نتیجه گرفت که گوردخمه ها بیش از آنکه ریشه و منشاء آشوری و مادی داشته باشند، به هنر معماری اورارتوها مرتبط هستند.
ایوان قدمگاه
گورخمره
گوردخمه های یافت شده از دوران مادها نوع تکامل یافته هنر اورارتویی هستند. زیرا برخلاف گوردخمه های دوره اورارتو، اغلب دارای نقش برجسته و تزئینات معماری مانند ستون و نیم ستون بوده و بر اساس اهمیت فرد دفن شده و همچنین تاریخ ساخت، دارای نمای ورودی متفاوت هستند. برخلاف گوردخمه های هخامنشیان که صاحبانشان مشخص و معلوم هستند، گوردخمه های دوران ماد را نمی توان به شخص خاصی منسوب نمود. از طرفی به لحاظ مورد دستبرد قرارگرفتن در طول تاریخ، نمی توان در رابطه با چگونگی تدفین یا ماهیت اشیاء همراه مرده در گوردخمه های این دوره، اظهارنظر نمود. این گوردخمه ها بر اساس نمای ورودی به طور کلی به سه دسته مختلف تقسیم می شوند.
گوردخمه های هخامنشی برخلاف گوردخمه های مادها، شکلی یکسان داشته و طرحی از صلیب دارند. ورودی گوردخمه معمولاً در محل تلاقی دو خط صلیب واقع بوده و در اطراف آن بر روی خط افقی صلیب، نیم ستون هایی کنده شده است. بر قسمت بالایی صلیب شامل یک نقش برجسته ظریف و بخش پایینی آن معمولاً فاقد هر تزئینی بوده است. اغلب گوردخمه های هخامنشی در نقش رستم و نقش رجب متمرکز هستند.
نخستین نمونه این گوردخمه ها مربوط به داریوش بزرگ بوده و سایر نمونه ها از آن تقلید نموده اند. آخرین گوردخمه هخامنشی مربوط به داریوش سوم است که کار حجاری آن (ظاهرا با حمله اسکندر مقدونی به ایران) ناتمام مانده و فقط در قسمت بالای آن نقش شاه را در مقابل آتشدان نشان می دهد. تعداد قبور در گوردخمه های هخامنشی از دو قبر تا ۹ قبر متفاوت است.