تات های قفقاز یا تات های شمالی (دیگر نام ها: لاهیجانی، داغلی، پارسیان قفقاز، پارسیان قفقاز جنوبی) یکی از قوم های ایرانی تبار و شاخه ای از فارسی زبانان بومی قفقاز هستند که در جمهوری آذربایجان، فدراسیون روسیه (بیشتر در داغستان جنوبی) و ارمنستان سکونت دارند. این قوم بسته به منطقه زندگی، خود را «تاتی»، «پارسی»، «داغلی» و «لاهیجان (لُهیجُن)» می نامند. به جز بخش کوچکی سنی مذهب، بیشتر تاتها شیعه هستند. همچنین اقلیت یهودی قفقاز هنوز زبان تاتی جوهوری را میان خود نگاه داشته اند. تاتهای ارمنستان مسیحی هستند. زبان این تیره ایرانی «تاتی» است که همراه با فارسی دری و تاجیکی پاره ای از زبانهای ایرانی جنوب غربی و گویشی از فارسی بشمار می رود و زبانی که در ایران، تاتی نامیده می شود نیست. تاتی ایران (که در استان های قزوین، زنجان، اردبیل، سمنان، آذربایجان شرقی، خراسان شمالی و غیره گویشور دارد) از شاخه زبانهای ایرانی شمال غربی و نزدیک به تالشی، گیلکی و کردی است. نزدیکترین زبان به زبان تاتی ایران، زبان تالشی است در حالی که زبان گروه قومی مورد بررسی، گویشی از فارسی است. استفاده از زبانهای ترکی آذری و روسی نیز در میان تاتهای قفقاز گسترده است.
پارسی: واژهٔ «پارسی» توسط تاتهای شهرستان آب شوران، روستاهای بالاخانی و سوراخانی برای معرفی خود و زبانشان (زوهون پارسی) بکار می رود. این واژه به واژهٔ «پارسیک» در زبان پارسی میانه برمیگردد. قابل توجه است که همین کلمه معرف خود زبان فارسی میانه بوده است. مقایسه کنید با «Pārsīk ut Pahlavīk» که به معنی «پارسی و پارتی» است. در دورهٔ زبانهای نو ایرانی، همخوان «ک» می افتد و آن نام قومی که باید به «پارسی» تبدیل می شد، در ایران، به شکل عربی شده و از جنبه ای، ساختگیِ «فارس» درآمد. به گمان بسیار، نام قومی «پارس» پیش از جایگزینیِ نام ترکی «تات» توسط خود ایرانیان قفقاز جنوبی بکار می رفته است. درخور توجه است که برخی گروه های فارسی زبان درافغانستان همراه با پارسیان زرتشتی هند هنوز از «پارسی» برای معرفی خود استفاده می کنند.
لاهیجان (لُهیجُن): شهروندان تاتی لاهیج در ناحیه اسماعیل لی نام خود را به نام روستایشان یعنی لاهیج می نامند. لاهیچ پر جمعیت ترین منطقهٔ روستایی تاتی با جمعیتی در حدود ۱۰ هزار است و تااندازه ای در منطقه ای سخت دسترس قرار دارد. این واقعیت جلو برخورد فراوان جمعیت بومی را با جهان بیرون گرفته و مایه ای برای نام خودی و فروبستهٔ «لُهوج» شده است.
داغلی: تاتهای داغلی در ناحیه خیزی و بخشی دیگر از ناحیه های ده وچی (دِوِچی) و سیاه زن، واژهٔ دیگری از زبان ترکی یعنی «داغلی» (کوهی) را برای نامیدن خود بکار می برند. آشکارا این واژه خاستگاه پسین دارد و نخست توسط دشت نشینان ترک منطقه برای تاتهای باشنده در کوه ها بکار رفته بوده است. با گذشت زمان، در پی گسترش ترکی آذری، «داغلی» به فراوانی مورد استفاده قرار گرفته بوده و تاتهای خیزی کاربرد آن را برای خود آغازیده اند. هم اکنون تاتها تلاش می کنند به نام نخستین خود بازگشته و نام «پارسی» را همراه با «زبان پارسی»، در استاندهٔ ادبی خود بکار ببرند.
نخستین اشاره در منابع موجود از حضور پارسیان در قفقاز جنوبی، به گسترش نظامی هخامنشیان (۵۵۸–۳۳۰ پیش از میلاد) بازمی گردد که این منطقه را به عنوان ساتراپهای ۱۰، ۱۱، ۱۸ و ۱۹ به شاهنشاهی خود افزودند کشف ویرانه های معماری هخامنشی، قطعات جواهرات و سفالینه ها در بررسیهای باستانشناسی در اران (جمهوری آذربایجان)، ارمنستان و گرجستان این موضوع را تأیید کرده است. به هر روی، تا زمان هخامنشیان اطلاعاتی از حضور پیوسته و فراوان پارسیان باستان در قفقاز جنوبی وجود ندارد. گمان مؤکد بر این است که نیاکان تاتهای کنونی در زمان ساسانیان (۳–۷ پس از میلاد) در این منطقه ساکن شده باشند. ساسانیان برای استواری موقعیت خود در قفقاز جنوبی شهرها و پادگانهایی ساختند. انوشیروان خسرو اول، پادشاه ساسانی (۵۳۱–۵۷۹) عنوان نمایندگی خود را در شروان (منطقه شرقی قفقاز جنوبی) به یکی از خویشان نزدیکش داد. این فرد، نیای نخستین دودمان شروانشاهان (حدوداً ۵۱۰–۱۵۳۸) بود.
پس از پیروزیهای اعراب در منطقه (۷–۸ پس از میلاد)، مسلمان شدن مردم قفقاز جنوبی شروع شد. حمله عربها با حمله های ترکها و مغولهای پسین در آسیای میانه دنبال گردید.
تاتهای قفقاز جزء آذربایجانیهای فارسی زبانند که زبان آن ها در اثر حمله ترکان پسین هنوز تغییر نکرده است. گرچه با روند تسلط زبان ترکی آذری در جمهوری آذربایجان هر روز از جمعیت آنان کاسته می شود. ابو الحسن علی بن الحسین بن علی المسعودی، تاریخدان عراقی، در سال های بین ۸۹۶ تا ۹۵۶ پس از میلاد مسیح؛ پیش از حمله ترک و مغول به ایران؛ حضور پارسیان و پارسی زبانان را در منطقه گواهی می دهد. وی می گوید:
پارسی: واژهٔ «پارسی» توسط تاتهای شهرستان آب شوران، روستاهای بالاخانی و سوراخانی برای معرفی خود و زبانشان (زوهون پارسی) بکار می رود. این واژه به واژهٔ «پارسیک» در زبان پارسی میانه برمیگردد. قابل توجه است که همین کلمه معرف خود زبان فارسی میانه بوده است. مقایسه کنید با «Pārsīk ut Pahlavīk» که به معنی «پارسی و پارتی» است. در دورهٔ زبانهای نو ایرانی، همخوان «ک» می افتد و آن نام قومی که باید به «پارسی» تبدیل می شد، در ایران، به شکل عربی شده و از جنبه ای، ساختگیِ «فارس» درآمد. به گمان بسیار، نام قومی «پارس» پیش از جایگزینیِ نام ترکی «تات» توسط خود ایرانیان قفقاز جنوبی بکار می رفته است. درخور توجه است که برخی گروه های فارسی زبان درافغانستان همراه با پارسیان زرتشتی هند هنوز از «پارسی» برای معرفی خود استفاده می کنند.
لاهیجان (لُهیجُن): شهروندان تاتی لاهیج در ناحیه اسماعیل لی نام خود را به نام روستایشان یعنی لاهیج می نامند. لاهیچ پر جمعیت ترین منطقهٔ روستایی تاتی با جمعیتی در حدود ۱۰ هزار است و تااندازه ای در منطقه ای سخت دسترس قرار دارد. این واقعیت جلو برخورد فراوان جمعیت بومی را با جهان بیرون گرفته و مایه ای برای نام خودی و فروبستهٔ «لُهوج» شده است.
داغلی: تاتهای داغلی در ناحیه خیزی و بخشی دیگر از ناحیه های ده وچی (دِوِچی) و سیاه زن، واژهٔ دیگری از زبان ترکی یعنی «داغلی» (کوهی) را برای نامیدن خود بکار می برند. آشکارا این واژه خاستگاه پسین دارد و نخست توسط دشت نشینان ترک منطقه برای تاتهای باشنده در کوه ها بکار رفته بوده است. با گذشت زمان، در پی گسترش ترکی آذری، «داغلی» به فراوانی مورد استفاده قرار گرفته بوده و تاتهای خیزی کاربرد آن را برای خود آغازیده اند. هم اکنون تاتها تلاش می کنند به نام نخستین خود بازگشته و نام «پارسی» را همراه با «زبان پارسی»، در استاندهٔ ادبی خود بکار ببرند.
نخستین اشاره در منابع موجود از حضور پارسیان در قفقاز جنوبی، به گسترش نظامی هخامنشیان (۵۵۸–۳۳۰ پیش از میلاد) بازمی گردد که این منطقه را به عنوان ساتراپهای ۱۰، ۱۱، ۱۸ و ۱۹ به شاهنشاهی خود افزودند کشف ویرانه های معماری هخامنشی، قطعات جواهرات و سفالینه ها در بررسیهای باستانشناسی در اران (جمهوری آذربایجان)، ارمنستان و گرجستان این موضوع را تأیید کرده است. به هر روی، تا زمان هخامنشیان اطلاعاتی از حضور پیوسته و فراوان پارسیان باستان در قفقاز جنوبی وجود ندارد. گمان مؤکد بر این است که نیاکان تاتهای کنونی در زمان ساسانیان (۳–۷ پس از میلاد) در این منطقه ساکن شده باشند. ساسانیان برای استواری موقعیت خود در قفقاز جنوبی شهرها و پادگانهایی ساختند. انوشیروان خسرو اول، پادشاه ساسانی (۵۳۱–۵۷۹) عنوان نمایندگی خود را در شروان (منطقه شرقی قفقاز جنوبی) به یکی از خویشان نزدیکش داد. این فرد، نیای نخستین دودمان شروانشاهان (حدوداً ۵۱۰–۱۵۳۸) بود.
پس از پیروزیهای اعراب در منطقه (۷–۸ پس از میلاد)، مسلمان شدن مردم قفقاز جنوبی شروع شد. حمله عربها با حمله های ترکها و مغولهای پسین در آسیای میانه دنبال گردید.
تاتهای قفقاز جزء آذربایجانیهای فارسی زبانند که زبان آن ها در اثر حمله ترکان پسین هنوز تغییر نکرده است. گرچه با روند تسلط زبان ترکی آذری در جمهوری آذربایجان هر روز از جمعیت آنان کاسته می شود. ابو الحسن علی بن الحسین بن علی المسعودی، تاریخدان عراقی، در سال های بین ۸۹۶ تا ۹۵۶ پس از میلاد مسیح؛ پیش از حمله ترک و مغول به ایران؛ حضور پارسیان و پارسی زبانان را در منطقه گواهی می دهد. وی می گوید:
wiki: تات های قفقاز