چرخاب ( به انگلیسی: water wheel, scoop wheel ) ، وسیله ای برای آب کِشی از آبِ جاری یا چاهِ آب . این وسیله با جریان آب یا نیروی حیوان یا انسان می چرخد و آب را تا ارتفاع موردنظر بالا می برد. به آن دولاب ، چرخ دولاب ، چرخ دلو، دولابه ( برهان قاطع ؛ نفیسی ؛ دهخدا، ذیل همین واژه ها ) ، چرخ دول ( دهخدا، ذیل «منجنون » ) و در عربی ناعوره، ساقیه، دالِیه و مَنْجَنون هم گفته اند ( رجوع کنید به خوارزمی ، ص 71؛ ابن منظور، ذیل «نعر»، «سقی »، «دلا»، «منجنون » ) .
چرخابِ آبْگَرْد شامل چرخی پره دار و چوبی بود که به صورت عمودی در مسیر رودخانه یا نهر نصب می شد و بر اثر برخورد آب به پره هایش ، به گردش در می آمد. دورِ چرخاب دلوهایی بسته می شد که با گردش چرخاب در آب فرومی رفتند و از آب پُر می شدند و در ادامه گردش ، هنگامی که به قسمت بالایی مسیر گردش چرخاب می رسیدند، آبِ خود را درون آبراهه ای تخلیه می کردند. به جای دلو، گاهی با تخته ، محفظه هایی بین دو وجه چرخ ایجاد می کردند که کار آب گیری از رودخانه و تخلیه در آبراهه با این محفظه ها انجام می شد ( دوما، ج 1، ص 140 ـ 141؛ " دایره المعارف تاریخ علوم عربی "، ج 3، ص 774ـ775 ) .
اگر برای گرداندن چرخاب از نیروی حیوان یا انسان به جای قوه آب استفاده می شد، در یک وجه چرخ میله هایی تعبیه می شد که آن را به صورت یک چرخ دنده میخی درمی آورد. این میخها با میله های یک چرخ افقی ــ که به صورت چرخ دنده میله دار عمل می کرد ــ درگیر می شدند و هنگامی که این چرخ افقی را دسته ای با نیروی حیوان یا انسان به گردش درمی آورد، چرخِ عمودی دَلْودار نیز می گردید و کارِ آب کشی را انجام می داد. برای آنکه چرخ عمودی فقط در یک جهت بچرخد ضامنی به کار می رفت تا در صورتی که به هر علت دسته رها شود مانع گردش این چرخ در جهت دیگر شود. عملکردِ این چرخاب ، ساده ولی ساخت آن کاملاً پیچیده و شامل بیش از دویست قطعه بود ( " دایره المعارف تاریخ علوم عربی "، ج 3، ص 771ـ774 ) .
در بعضی منابع ، ظاهراً به پیروی از آنچه در سوریه متداول بوده است ، چرخابِ آبْگَرْد را ناعوره و چرخابی را که با نیروی حیوان می گردید، ساقیه نامیده اند ( رجوع کنید به همان ، ج 3، ص 771ـ776؛ حسن و هیل، ص 38؛ د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل "Nā ūra" ) .
در نوعی از چرخاب به جای دلو از محفظه های توخالی بشکه مانند استفاده می شد. بشکه ها حول چرخ انحنا داشتند و در واقع بدنه چرخ را تشکیل می دادند. این بشکه ها گنجایش زیادی داشتند ولی آب را تا ارتفاعِ کمی بالا می بردند. این نوع چرخاب ، که آن را حیوان یا انسان می چرخاند و در مینیاتوری از بغداد متعلق به قرن ششم نیز تصویر شده ، در منابع غربی چرخ ملاقه دار حلزونی نامیده شده است ( رجوع کنید به دوما، ج 1، تصویر ص 425؛" دایره المعارف تاریخ علوم عربی "، ج 3، ص 774 ) .
در نوع دیگری از چرخاب ، چرخِ گردنده که استوانه ای شکل بود، با منبع آب تماس نداشت بلکه بالای آن نصب می شد. جَزَری ( ص 448 ) آن را دولاباً سِندیاً ( چرخ سِنْدی ) نامیده است . احتمالاً منشأ طراحی چرخ سندی در سرزمین سند در شمال غربی هند بوده است ( همان ، ترجمه فارسی ، توضیحات هیل ، ص 577 ) . فیلون در حدود 210 ق م این نوع چرخ را وصف کرده است ( رجوع کنید به همان ، ص 595 ) . روی این چرخ دو رشته طناب افکنده می شد که هریک به صورت حلقه ای بسته تا درونِ آب آویزان بود. بین دو رشته ، کوزه هایی وصل می شد. وقتی چرخ دَوَران می کرد، رشته طنابها نیز همراهِ کوزه ها می گردیدند و کوزه ها، به توالی ، آب گیری و تخلیه را انجام می دادند ( رجوع کنید به محبّی ، ص 151، به نقل از لاوفر ) .
نوعی دیگر از چرخهای آب کِشی ، که عموماً برای تخلیه آب معادن از آنها استفاده می شد، طبلکِ آب کشی بود ( رجوع کنید به داوسون ، ص 59ـ60؛ "دایره المعارف تاریخ علوم عربی "، ج 3، ص 769ـ771 ) . این چرخ شامل طبلک محفظه بندی شده ای بود که عمودی در آب قرار می گرفت و با پا می چرخید و محفظه ها آب گیری و تخلیه آب را انجام می دادند. ابداع طبلک آب کشی به مصریها در نیمه اول سده سوم پیش از میلاد نسبت داده شده است . ویتروویوس ( متخصص هنر و تاریخ معماری در اوایل قرن اول پیش از میلاد تا اوایل قرن اول میلادی ) هم در نوشته های خود به آن اشاره کرده است ( داوسون ؛ " دایره المعارف تاریخ علوم عربی "، همانجاها ) .
پیچ ارشمیدس ، که احتمالاً اختراعِ ارشمیدس ( حدود 287ـ212 ق م ) است ، از دیگر وسایل آبیاری بوده است ، شاملِ تیغه حلزونی درازی از چوب یا فلز که درون یک پوسته استوانه ای چوبی یا فلزی قرار داشته و با دسته ای می چرخیده است . یک انتهای پیچ ، درون آب و انتهای دسته دارِ آن بیرون قرار گرفته ، به گونه ای که پیچ به حالت شیب دار درمی آمده و با چرخیدن تیغه حلزونی ، آب بالا می آمده است ( " دایره المعارف تاریخ علوم عربی "، ج 3، ص 771؛ داوسون ، ص 51 ) . تقی الدین راصد ( ص 32ـ34 ) طرح تلمبه ای حلزونی ، شامل پیچ ارشمیدس ، را ارائه داده که با پروانه می گردیده است . پیچ ارشمیدس در زمینهای پست به کار می رفت و برای بالا آوردن مواد سبک ، مثل حبوبات و شن و ماسه ، نیز مناسب بود ( ابن ساعاتی ، مقدمه دهمان ، ص 55 ) .
سازوکارِ اصلی چرخاب آب گرد را چرخ پره دار یا پروانه ای تشکیل می داد که با برخورد جریان آب به پره هایش می گردید. پروانه ، عمودی یا افقی نصب می شد.
جَزَری *سه نوع پروانه معرفی کرده است . یک نوع ، که از آن بیشتر استفاده کرده ، چرخ کفه دار یا دولاب ذوکفّات است که عموماً روگرد بوده و پره هایی شبیه کفه های ملاقه داشته است ( مثلاً ص 50 ـ 51، 57، 245ـ 255، 450، 452 ) . در پروانه عمودی روگرد آب جاری از بالای چرخ روی پره هایش می ریخت و باعث گردش آن می شد. نوع دیگر، چرخ پره دارِ روگردِ افقی به نام دولاب ذوریشات یا دولاب ذوفَرَجات بوده که از ورقه نازک مسی ساخته می شده و جزری آن را مانند چرخ آسیاب یا سُرْن الرَّحی دانسته است ( ص 229ـ233، 458 ) . خوارزمی ( ص 254 ) نیز . . .
چرخابِ آبْگَرْد شامل چرخی پره دار و چوبی بود که به صورت عمودی در مسیر رودخانه یا نهر نصب می شد و بر اثر برخورد آب به پره هایش ، به گردش در می آمد. دورِ چرخاب دلوهایی بسته می شد که با گردش چرخاب در آب فرومی رفتند و از آب پُر می شدند و در ادامه گردش ، هنگامی که به قسمت بالایی مسیر گردش چرخاب می رسیدند، آبِ خود را درون آبراهه ای تخلیه می کردند. به جای دلو، گاهی با تخته ، محفظه هایی بین دو وجه چرخ ایجاد می کردند که کار آب گیری از رودخانه و تخلیه در آبراهه با این محفظه ها انجام می شد ( دوما، ج 1، ص 140 ـ 141؛ " دایره المعارف تاریخ علوم عربی "، ج 3، ص 774ـ775 ) .
اگر برای گرداندن چرخاب از نیروی حیوان یا انسان به جای قوه آب استفاده می شد، در یک وجه چرخ میله هایی تعبیه می شد که آن را به صورت یک چرخ دنده میخی درمی آورد. این میخها با میله های یک چرخ افقی ــ که به صورت چرخ دنده میله دار عمل می کرد ــ درگیر می شدند و هنگامی که این چرخ افقی را دسته ای با نیروی حیوان یا انسان به گردش درمی آورد، چرخِ عمودی دَلْودار نیز می گردید و کارِ آب کشی را انجام می داد. برای آنکه چرخ عمودی فقط در یک جهت بچرخد ضامنی به کار می رفت تا در صورتی که به هر علت دسته رها شود مانع گردش این چرخ در جهت دیگر شود. عملکردِ این چرخاب ، ساده ولی ساخت آن کاملاً پیچیده و شامل بیش از دویست قطعه بود ( " دایره المعارف تاریخ علوم عربی "، ج 3، ص 771ـ774 ) .
در بعضی منابع ، ظاهراً به پیروی از آنچه در سوریه متداول بوده است ، چرخابِ آبْگَرْد را ناعوره و چرخابی را که با نیروی حیوان می گردید، ساقیه نامیده اند ( رجوع کنید به همان ، ج 3، ص 771ـ776؛ حسن و هیل، ص 38؛ د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل "Nā ūra" ) .
در نوعی از چرخاب به جای دلو از محفظه های توخالی بشکه مانند استفاده می شد. بشکه ها حول چرخ انحنا داشتند و در واقع بدنه چرخ را تشکیل می دادند. این بشکه ها گنجایش زیادی داشتند ولی آب را تا ارتفاعِ کمی بالا می بردند. این نوع چرخاب ، که آن را حیوان یا انسان می چرخاند و در مینیاتوری از بغداد متعلق به قرن ششم نیز تصویر شده ، در منابع غربی چرخ ملاقه دار حلزونی نامیده شده است ( رجوع کنید به دوما، ج 1، تصویر ص 425؛" دایره المعارف تاریخ علوم عربی "، ج 3، ص 774 ) .
در نوع دیگری از چرخاب ، چرخِ گردنده که استوانه ای شکل بود، با منبع آب تماس نداشت بلکه بالای آن نصب می شد. جَزَری ( ص 448 ) آن را دولاباً سِندیاً ( چرخ سِنْدی ) نامیده است . احتمالاً منشأ طراحی چرخ سندی در سرزمین سند در شمال غربی هند بوده است ( همان ، ترجمه فارسی ، توضیحات هیل ، ص 577 ) . فیلون در حدود 210 ق م این نوع چرخ را وصف کرده است ( رجوع کنید به همان ، ص 595 ) . روی این چرخ دو رشته طناب افکنده می شد که هریک به صورت حلقه ای بسته تا درونِ آب آویزان بود. بین دو رشته ، کوزه هایی وصل می شد. وقتی چرخ دَوَران می کرد، رشته طنابها نیز همراهِ کوزه ها می گردیدند و کوزه ها، به توالی ، آب گیری و تخلیه را انجام می دادند ( رجوع کنید به محبّی ، ص 151، به نقل از لاوفر ) .
نوعی دیگر از چرخهای آب کِشی ، که عموماً برای تخلیه آب معادن از آنها استفاده می شد، طبلکِ آب کشی بود ( رجوع کنید به داوسون ، ص 59ـ60؛ "دایره المعارف تاریخ علوم عربی "، ج 3، ص 769ـ771 ) . این چرخ شامل طبلک محفظه بندی شده ای بود که عمودی در آب قرار می گرفت و با پا می چرخید و محفظه ها آب گیری و تخلیه آب را انجام می دادند. ابداع طبلک آب کشی به مصریها در نیمه اول سده سوم پیش از میلاد نسبت داده شده است . ویتروویوس ( متخصص هنر و تاریخ معماری در اوایل قرن اول پیش از میلاد تا اوایل قرن اول میلادی ) هم در نوشته های خود به آن اشاره کرده است ( داوسون ؛ " دایره المعارف تاریخ علوم عربی "، همانجاها ) .
پیچ ارشمیدس ، که احتمالاً اختراعِ ارشمیدس ( حدود 287ـ212 ق م ) است ، از دیگر وسایل آبیاری بوده است ، شاملِ تیغه حلزونی درازی از چوب یا فلز که درون یک پوسته استوانه ای چوبی یا فلزی قرار داشته و با دسته ای می چرخیده است . یک انتهای پیچ ، درون آب و انتهای دسته دارِ آن بیرون قرار گرفته ، به گونه ای که پیچ به حالت شیب دار درمی آمده و با چرخیدن تیغه حلزونی ، آب بالا می آمده است ( " دایره المعارف تاریخ علوم عربی "، ج 3، ص 771؛ داوسون ، ص 51 ) . تقی الدین راصد ( ص 32ـ34 ) طرح تلمبه ای حلزونی ، شامل پیچ ارشمیدس ، را ارائه داده که با پروانه می گردیده است . پیچ ارشمیدس در زمینهای پست به کار می رفت و برای بالا آوردن مواد سبک ، مثل حبوبات و شن و ماسه ، نیز مناسب بود ( ابن ساعاتی ، مقدمه دهمان ، ص 55 ) .
سازوکارِ اصلی چرخاب آب گرد را چرخ پره دار یا پروانه ای تشکیل می داد که با برخورد جریان آب به پره هایش می گردید. پروانه ، عمودی یا افقی نصب می شد.
جَزَری *سه نوع پروانه معرفی کرده است . یک نوع ، که از آن بیشتر استفاده کرده ، چرخ کفه دار یا دولاب ذوکفّات است که عموماً روگرد بوده و پره هایی شبیه کفه های ملاقه داشته است ( مثلاً ص 50 ـ 51، 57، 245ـ 255، 450، 452 ) . در پروانه عمودی روگرد آب جاری از بالای چرخ روی پره هایش می ریخت و باعث گردش آن می شد. نوع دیگر، چرخ پره دارِ روگردِ افقی به نام دولاب ذوریشات یا دولاب ذوفَرَجات بوده که از ورقه نازک مسی ساخته می شده و جزری آن را مانند چرخ آسیاب یا سُرْن الرَّحی دانسته است ( ص 229ـ233، 458 ) . خوارزمی ( ص 254 ) نیز . . .