خریده العجائب و فریده الغرائب

wikifeqh: آیه اول سوره "ق" با توضیح کوه قاف آغاز شده است. در اولین فصل که از فصول دیگر مفصل تر است و بیشتر از ثلث کتاب را فرا می گیرد، به شرح ولایت ها و شمار شهرهای آنها و مسافت و فاصله آنها با شرق و غرب عالم پرداخته است که به حدود مملکت اسلام ختم می شود. در ابتدای فصل دوم، روش خود در بخش های مختلف را تبیین می کند که در صدد است که در کتابش به مشهورترین بلاد، شهرها، رودها و... اشاره کرده و از تطویل مباحث اجتناب کند. فصول دیگر به ترتیب در رابطه با این موضوعات است: جزیره ها، عجایبی که مایه عبرت است، رودهای معروف، چشمه ها و چاه ها و کوه های بلند. از فصل هشتم که درباره خواص سنگ های گرانبها است، کتاب تا حدی تخصصی می شود. موضوعات فصول بعد نیز عبارت است از: معادن و جواهر، گیاهان و میوه ها و خواص آنها، بقولات، علف های مختلف، بذرهای گوناگون و حیوانات و پرندگان. در بعضی نسخه های خطی و نسخه های تصحیح شده و از جمله نسخه موجود، پس از این بخش ها مطالب مختلفی آمده است که نمی توان هم آنها را از مؤلف کتاب دانست و چه بسا از سوی کاتبان افزوده شده باشد. از آن جمله است: پرسش های عبدالله بن سلام از پیامبر و بخش قابل توجهی پیرامون معادشناسی که با قصیدهای پایان می پذیرد.
کتاب از نوع کیهان نگاری قزوینی و دمشقی و دیگران است. محتوای کتاب با دیگر مؤلفات کیهان نگاری تفاوت کلی ندارد. ولی تصادفی نیست که کلمه "عجایب و غرایب" در عنوان آمده، زیرا این قسمت مورد توجه مؤلف بوده و در همه کتاب اثر مشخص دارد و به همین جهت کیهان نگاری ابن الوردی در شرق رواج یافت و نسخه های بسیار از آن به غرب راه یافت. بخش عمد کتاب خریده العجائب مختص مسائل کیهان نگاری است؛ ولی در فصول کتاب بیشتر به شگفتی ها توجه شده است که مهم ترین آنها فصل های مربوط به عجایب محیط، دریای چین، دریای فارس، دریای عمان، بحر احمر، دریای مغرب و عجایب چشمه ها، چاه ها، کوه ها، و غیره است. چنین به نظر می رسد که شگفتی های جهان بیشتر مورد توجه ابن وردی بوده است. در سراسر قرن 18م دانشمندان اروپا تنها با سه تن از مؤلفان قرن های 13 و 14م آشنا بودند. این سه تن عبارت بودند از: ابوالفداء ، ابن وردی و موفق الدین عبداللطیف بن یونس بغدادی. شاید شهرت ابن وردی موجب انتقال شمار قابل توجهی از نسخه های خطی کتاب او به اروپا شده باشد. این نسخه ها توجه اروپاییان به ویژه محققان تازه کار را به خود معطوف داشت. اینان به سبب عدم دسترسی به دیگر آثار، اغلب از کتاب ابن وردی برای نوشتن رساله استفاده می کردند. محققان اروپایی به آن بخش از مطالبی که در شرق موجب شهرت ابن وردی شده بود، چندان توجهی ابراز نمی کردند. نظر آنان بیشتر به تاریخ طبیعی و مطالب مربوط به گیاهان معطوف بود. در دیگر کشورهای اروپایی نیز نسبت به کتاب ابن وردی بذل توجه شد. با این وصف از اواسط قرن 19م با کشف آثار ارزشمند جغرافیایی، شهرت ابن وردی رو به کاستی نهاد و در صف آخر کیهان نگاران عرب جای گرفت. تا یک صد سال اثر ابن وردی نزد دانشمندان اروپا مشهور بود؛ ولی بعدها رفته رفته نسبت به دیگر آثار، موقعیت پیشین خود را از دست داد. اگر چه در اروپا دلسردی نسبت به کتاب ابن وردی آغاز گردید؛ ولی در کشورهای اسلامی مدت ها پیش از اروپا شک و تردیدهایی نسبت بدان ابراز شده بود. حاجی خلیفه، دربار خریده العجائب چنین نوشته است: "کتاب او یک جلد است که نیم نخست آن در باب اقلیت ها و سرزمین ها و باقی ماند آن در باب معادن، گیاهان و جانوران است. مؤلف در آغاز دایرهای مشتمل بر صور اقالیم و دریاها و آنچه در آنها است، به زعم خود رسم کرده و بدان صورتی واقعی داده است که خطا و دور از واقعیت است، زیرا وی جغرافی نگار نبوده است. تصویر او را نمی توان با دیگر نقشه ها و تصاویر قیاس کرد. با این همه وی در کتاب، اخباری واهی و اموری ناممکن آورده که شیوه عربی زبانان و ادبای غافل از علوم عقلیه است و این کتاب میان افراد کوته فکری چون او متداول است. در آغاز کتاب ستایش خداوند توبه پذیر و بخشایند گناهان آمده است و شاید نویسنده دریافته که این اثر و امثال آن از گناهان است".
گرایش مطالب کتاب به قصه ها و شگفتی ها آن را شبیه داستان های قصه گویانی کرده است که می خواستند از این رهگذر در میان مردم عامی شهرتی بیابند. شاید خیال پردازی و شرح دربار شگفتی ها که بخش قابل توجهی از کتاب را فرا گرفته است، موجب چنین اظهار نظری شده باشد. محمد بن شَنَب، خریده العجائب را راهنمایی معمولی و عادی در زمین جغرافیا و تاریخ طبیعی نامیده و آن را فاقد اهمیت علمی دانسته است. به نظر وی گر چه اطلاعات واقعی در این کتاب اندک است؛ اما در آن از ابن وردی مطالبی نقل شده است که از گذشته مستقیماً به ما نرسیده است؛ بنابراین نمی توان، همانند حاجی خلیفه منکر فواید اثر وی شد. ابن وردی منابع مورد استفاد خویش را در مقدم کتاب به این شرح معرفی کرده است: شرح تذکر خواجه نصیرالدین طوسی، جفرالانبیاء بطلمیوس، تقویم البلاد بلخی، مروج الذهب مسعودی، عجائب المخلوقات ابن اثیر، مسالک و ممالک مراکشی و کتاب الابتداء. معمولاً اشار بعضی مؤلفان به نام های مؤلفان متقدم و صاحب نام در حکم گون های دفاع از اثر خودشان است؛ ولی در این موردِ خاص نام حرانی در کتاب نیامده است. گر چه در تأثیر حرانی بر ابن وردی جای تردید نیست؛ ولی نمی توان آثار این دو را از جمیع جهات همسان شمرد. اما دربار ضعف مطالب کتاب باید گفت که کشورهای واقع در شرق مصر طی یک قرن پیش از تصرف آن سرزمین ها به دست ترکان، از دیدگاه آثار و تألیفات جغرافیایی، غنای چندانی نداشته اند. با این همه می توان کتاب خریده العجائب را عمده ترین آنها در زمین کیهان نگاری به شمار آورد. این کتاب در زمین کیهان نگاری به عجائب المخلوقات حمدالله قزوینی و نخبةالدهر شمس الدین محمد بن ابوطالب دمشقی نزدیک است. در ابتدای کتاب نقشه مدوری از عالم ارائه شده است. اکثر نسخه های خطی کتاب حمدالله مستوفی و کیهان نگاران پس از او چون حرانی و ابن وردی نیز دارای نقشه های مدوری از جهان هستند که از نوع نقش اصطخری است. این نقشه ها به هیچ روی بدتر از دیگر نقشه های مشابه نیستند. از این رو انتقاد حاجی خلیفه در این مورد خاص مفهوم به نظر نمی رسد و می توان گفت که در آن تا اندازه ای تعصب و غرض مشهود است. به اعتقاد نویسنده مطالب کتاب شرح و تفصیل نقشه مذکور است. این نقشه در آغاز قرن 19م بر پای استفاده از نسخ خطی پاریس و بهره گیری تورنبرگ از نسخ خطی اوپسالا شناخته شد. به جز نقش مدور جهان، نقش قبله برای ادای نماز نیز در کتاب وجود دارد. بخش جهانشناسی بی گمان متأثر از کتاب البدء و التاریخ بوده و حتی به آن نیز استناد شده است. شرح مربوط به کشورهای اروپا، شمال آسیا و هندوستان به ندرت در کتاب آمده است. جالب ترین بخش کتاب مربوط به اخبار افریقا، عربستان و سوریه است. مؤلف دربار اقوام ساکن اطراف رود ولگا، برداس ها، بلغارها و روس ها بر پای نوشته های مسعودی و سلام ترجمان نیز مطالبی نگاشته است. منقولات وی از ابن فضلان گویا مستقیماً از خود وی صورت نگرفته، بلکه از طریق مؤلفان دیگر بوده است.در مجموع باید گفت که کتاب با وجود اشکالاتی از مطالب ارزشمندی نیز برخوردار است و نباید آن را فاقد ارزش علمی دانست.