کلمه جو
صفحه اصلی

دسپینا خاتون

دانشنامه عمومی

تئودورا مگاله کومننه یا تئودورا کومنن (به یونانی: Θεοδώρα Μεγάλη Κομνηνή) (تولد: ؟ ترابزون - مرگ ۱۴۷۸ دیاربکر) که معمولاً، به ویژه در منابع تاریخی ایرانی، به نام ترکی-یونانی دسپینا خاتون (و یا دسپینا کاترینا) شناخته می شود؛ دختر آخرین امپراتور ترابزون (ترابوزان)، ژان چهارم بود که با اوزون حسن، پادشاه آق قویونلو و جد بنیان گذار سلسلهٔ صفویان، شاه اسماعیل یکم، ازدواج کرد. این ازدواج رابطهٔ بین اوزون حسن و مسیحیان ارتدوکس را تقویت نمود. شرط این ازدواج این بود که دسپینا اجازه داشته باشد به مذهب مسیحیت ادامه دهد که اوزون حسن با این شرط موافقت کرد. دسپینا بسیار زیبا بود و شهرت زیبایی او در بین دختران یونانی زبانزد بود. دسپینا به همراه گروهی از روحانیون مسیحی به ایران آمد و در در ایران با اجازهٔ اوزون حسن کلیسا تأسیس کرد. بعدها دسپینا دارای دختری به نام مارتا (حلیمه) شد که مادر شاه اسماعیل صفوی گردید. اوزون حسن از او دارای یک پسر و سه دختر گردید. او به سبب زیبایی بسیار زیاد خیره کننده اش و همچنین همسری رقیب اصلی عثمانیها، در اروپای قرون وسطی شهرتی اسطوره ای پیدا کرد. اوزون حسن اتحاد ضدعثمانی خود را با این ازدواج تقویت کرد و پشتیبانی یونانیان، ارمنیان و مردمان گرجی بسیاری را به دست آورد.
Maqsud Mirza
Masih Mirza
Halima Begi Aqa
Eliel
Eziel
جلال آل احمد در فصل سوم کتاب غرب زدگی با عنوان «سرچشمهٔ اصلی سیل»، این ازدواج، حوادث دوران شکل گیری صفویه و تقویت صفویه توسط مسیحیان و تشدید اختلافات صفویان با عثمانیان را نتیجهٔ توطئه و دسیسه چینی غربیان و جهان مسیحیت بر ضد جهان اسلام می داند.
اطلاعات در مورد زندگی اولیهٔ دسپینا محدود است. گفته می شود که اسم او در زمان تولد کاترین بوده است. او دختر همسر دوم ژان چهارم ترابوزان بود که از نژاد ترک بود و احتمالاً در حدود سال ۱۴۳۸ یا قبل از آن با وی ازدواج کرده بود. اما بعضی متون دیگر وی را دختر دیوید برادر ژان چهارم خوانده اند. بعضی متون دیگر وی را دختر نامشروع ژان چهارم از همسر دومش خوانده اند. او ابتدا قرار بود با پادشاه قسطنطنیه به نام کنستانتین ششم ازدواج کند ولی این ازدواج صورت نگرفت. در سال ۱۴۵۸ میلادی او با اوزون حسن ازدواج کرد و این ازدواج او را بسیار مشهور نمود. زیبایی دسپینا در متون مختلف ذکر شده است. به طور مثال جهانگرد ایتالیایی راموسیو در نوشتارهای خود آورده است : «در این زمان در ترابوزان حاکمی به نام کالو ژوئانیس (ژان چهارم) حکومت می کرد که او مسیحی بود و دختری به نام دسپینا کاتو داشت، بسیار زیبا، و اعتقاد عمومی بر این بود که در تمامی سرزمین پارس شهرت زیبایی و شخصیت او زبانزد بود.» این داستان ممکن است کمی دارای اغراق باشد، با این وجود علاقهٔ اوزون حسن به ازدواج با این دختر یونانی مسیحی نشان دهندهٔ زیبایی بیش از حد او است. اوزون حسن به پدر او قول داد که نیروهای رزمی خود را برای دفاع از ترابوزان بفرستد و دسپینا اجازه یافت که دین مسیحیت خود را آزادانه در دربار او انجام دهد.
در نظر ترابوزانی ها ازدواج با پادشاه آق قویونلو عاقلانه ترین کار ممکن بود. بعد از شکست قسطنطنیه در سال ۱۴۵۳، ترابوزان آخرین سنگر امپراتوری بیزانس و دین مسیحیت ارتدوکس بود. ترکان عثمانی از زمان فتح قسطنطنیه چندین بار به ترابوزان حمله کردند. از این رو اتحاد با آق قویونلو که با عثمانیان روابط خوبی نداشتند باعث دفع حملات عثمانی می شد. اما این ازدواج برای بسیاری مسیحیان شگفت آور بود زیرا دختری یونانی مسیحی به ازدواج پادشاهی مسلمان درمی آمد. با اینکه این ازدواج در دین مسیحیت ارتدوکس دارای اشکال بود ولی ژان چهارم فواید این اتحاد را مهم تر از مشکلات مذهبی می دانست. با این حال، اتحاد ترابوزان-اوزون حسن با مرگ ژان چهارم در سال ۱۴۵۹ میلادی سست شد. جانشین ژان، برادر او دیوید که عموی دسپینا بود رابطهٔ خود را با اوزون حسن کم کرد. دیوید تصمیم گرفت از پاپ در روم درخواست کمک کند. در این زمان داستان دسپینا در کشورهای غربی پخش گردید. محمد دوم پادشاه عثمانی در سال ۱۴۶۱ میلادی دوباره به ترابوزان حمله کرد که این کار باعث جنگ با اوزون حسن شد. ولی بعد از مدتی به دلیل سستی رابطه با دیوید، اوزون حسن از جنگ با محمد دوم دست کشید و محمد دوم در ۱۵ اوت ۱۴۶۱ میلادی به ترابوزان حمله کرد و آنرا تسخیر نمود و امپراتوری کومننه را پایان بخشید.

دانشنامه آزاد فارسی

دِسْپینا خاتون ( ـ۹۱۲ق)
(نام اصلی: کورا کاترینا) همسر اوزون حسن آق قویونلو. دختر کالوژان (کالویوحنّا)، فرمانروای طرابوزان و از خانوادۀ کومنّن بود و آوازۀ زیبایی اش به ایران نیز رسیده بود. پدر وی با ازدواجش با اوزون حسن به شرط آن که همچنان مسیحی بماند و گروهی از راهبان و ندیمه ها را با خود به دربار ببرد، موافقت کرد. اوزون حسن از وی، صاحب یک پسر و سه دختر شد. یکی از دختران وی، مارتا نام داشت که مادر شاه اسماعیل صفوی است و در متون فارسی با نام عالمشاه یا حلیمه بیگی یاد شده است. دسپینا در سال های آخر عمر از اوزون حسن جدا شد و بنابه گفتۀ چند تن از سیّاحان ونیزی، قبر او در کلیسایی در دیار بَکر، ترکیه، است.


کلمات دیگر: