گیوک خان

گویوک خان (پیرامون ۱۲۰۶-۱۲۴۸ میلادی) سومین خان مغول پسر اوگتای خان و نوهٔ چنگیزخان بود و از ۱۲۴۶ تا ۱۲۴۸ میلادی بمدت دو سال شاهی کرد.
فرهنگ دهخدا زیر مدخل مغول
اصل نامه در کتابخانه مخفی واتیکان
ترجمه اول توسط مسعود رجب نیا در سال ۱۳۵۲
تر جمه مستقل و جدید توسط ضیاء فتح راضی در سال ۱۳۸۸
اوگتای قاآن در ایام سلطنت خویش پسر بزرگ تر خود کوچو را که از توراکینه خاتون زاده شده بود به جانشینی تعیین کرده بود اما او در زمان حیات پدر مرد. اوگتای پسر دیگرش شیرامون را در نظر گرفت. چون اوگتای بمرد گیوگ خان که به سفر جنگی درازی رفته بود به تعجیل بازگشت و به ایمیل رسید و چون شنید که اوتچکین برادر چنگیز به طمع سلطنت حرکت کرده است بی درنگ آهنگ اردوی پدر کرد و چون به اردو رسید رعایت یاسا (قانون چنگیزی) را واجب دانست. و با آنکه قدرت و شوکت داشت در کارها دخالتی نکرد و زمام امور را همچنان در دست تراکینه خاتون بازگذاشت. توراکینه دستور تشکیل قوریلتای داد تا امرا و شاهزادگان و سرداران سپاه جانشین اوگتای را تعیین کنند. در فصل بهار از سراسر امپراتوری امرا و شاهزادگان به اردو رسیدند. اشتراک کنندگان در قوریلتای چندان تحفه و پیشکش آوردند که از شمار بیرون بود. از سوی دیگر اوتچکین نیز با هشتاد پسر و نبیره با شرمساری از اقدامی که پس از مرگ اوگتای کرده بود به قوریلتای حاضر شد. در آن صحرا از بس مردم از اطراف امپراتوری جمع شده بود جا و منزل کم آمد و خواربار بسیار گران شد. گویند فقط برای مسلمانان دوهزار خرگاه ترتیب داده بودند. پس از اجتماع دربارهٔ کسیکه شایسته مقام سلطنت باشد رای زدند. چون شیرامون هنوز کودک بود و کوتان بیمار بود و گیوگ خان که در شجاعت و تسلط مشهور بود میل توراکینه به سوی او بود. چون بسیاری از امیران و شاهزادگان باوی همنوا بودند قرعه ای فال بر وی افتاد. در روز تعیین شده از قبل مراسم تخت نشینی را به جا آوردند.
پس از یک هفته جشن به دستور گیوگ خان در گنجهای قدیم و جدید را باز کردند و اموال را بین شاهزادگان و امرا و سرداران سپاه بخش نمودند. پس از آن به کار مملکت پرداختند نخست برغوچیان (قاضیان و بازرسان) فاطمه خاتون را محاکمه کردند و بعذ اوتچکین برادر چنگیز را مورد بازرسی قرار دادند و چون امر او نازک و خانوادگی بود جزء منکوقاآن و تنی چند از شاهزادگان را بدان اجازه دخول ندادند و چون اوتچکین به گناه خویش اعتراف کرد او را عفو نمودند.
ایلجیگدای را با سپاه سنگین به سوی مغرب فرستاد تا مهم گرجستان و روم را فیصله کند و نخست به قلع و قمع اسماعیلیان در الموت بپردازد. ضبط عراق و فارس و کرمان را تا حدود هرموز به ارغون آقا رجوع کرد. گیوگ عزم ولایات غربی کرد در بهار همان سال به سمرقند رسید و در آنجا مرگ گلویش را گرفت، مدت حکومتش دو سال بیش نبود.

گیوکْ خان (حک: ۶۳۹ـ۶۴۷ق)
از حکمرانان مغول در ایران. پسر بزرگ و جانشین اوگتای قاآن بود و بعد از فوت پدر، چون در مغولستان نبود، مادرش تورکینا خاتون، زمام حکومت را در دست گرفت و، با سیاست و زیرکی تمام ، رضایت شاهزادگان دیگر را برای حکومت فرزندش جلب کرد و وی را بر تخت نشاند. گیوک خان، که برخلاف پدر فردی جنگجو و غارتگر و بیشتر شبیه جدش، چنگیز، بود، سپاهیانی عازم فتح چین و ایران کرد و خود راهی دفع باتو، فرزند جوجی شد، اما قبل از این کار درگذشت . از آن جا که مادر گیوک خان عیسوی بود و تربیت او را به عهدۀ امیر قُداق عیسوی گذاشته بود، وی پس از رسیدن به حکومت عیسویان توجه بسیار کرد و با ارامنه متحد شد. هدف گیوک خان از این کار حمله به ممالک سوریه و مصر بود. در زمان این خان مغول، پیروان مسیحی ممالک مغول مورد توجه خان بودند و بعضی آداب مسیحی در میان مغولان رایج شد. از طرف دیگر، چون امور مملکتی، بر اثر ضعف مزاج و باده گساری گیوک خان، در دست قُداق و چینقای بود، همین امر باعث شد تا خان مغول با مسلمانان رابطۀ خوبی نداشته باشد.