نامه دانشوران ناصری

نامه دانشوران معروف ترین کار دانشنامه ای رجالی قرن سیزدهم قمری در ایران است که به فارسی نوشته شده است.
سبک شناسی، محمدتقی بهار، ج۳، ص۳۷۰.
مرجع شناسی و روش تحقیق در ادبیات فارسی، ص۱۵۱.
الذریعه ج۱۹ ص۷و۸.
تاریخ انقلاب مشروطیت کاتوزیان، ص۷۴۴
فرهنگ سخنوران قزوین، ص۱۲۱.
در این کتاب به شرح حال دانشوران ایرانی و اسلامی پرداخته شده است.
چون این اثر به توصیه ناصرالدین شاه قاجار نوشته شده عنوان «نامه دانشوران ناصری» برای ان برگزیده شده است.
این کتاب نتیجه کاری گروهی است گرچه کاری ناتمام است و تنها هفت جلد آن به طبع رسیده، اما نخستین تجربه ایرانیان درتدوین دانشنامه ای با کار گروهی است و نیز نخستین دانشنامه ای است که پایه آن برترتیب الفبایی گذاشته شده نه برحسب موضوع. از نامه دانشوران، دایرةالمعارف نویسی درایران از صورت کاری ذوقی بیرون آمد و اساس آن بر جست وجو در منابع و مدارک گذاشته شد.

[ویکی فقه] نامۀ دانشوران ناصری، دایرة المعارفی الفباییمی باشد. این اثر در عصر قاجار تألیف شده و در شرح احوال و بیان آثار مشاهیر علم و ادب در جهان اسلام می باشد.
نام این کتاب، چنانکه از دیباچۀ آن پیداست، نامۀ دانشوران ناصری است که ظاهراً این نام را ناصرالدین شاه قاجار بر آن نهاده است. بانی تألیف و انتشار نامۀ دانشوران ناصری، علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه، پنجاه وچهارمین پسر فتحعلی شاه قاجار و اولین وزیر علوم (وزارت: ۱۲۷۶-۱۲۹۸) در این عصر، بود که ناصرالدین شاه او را به این کار مأمور کرد. اعتضادالسلطنه برای این کار و انتخاب نویسنده، دستور داد فرمان شاه را به حاکمان ولایات ابلاغ کنند تا اطلاعات راجع به علمای هر منطقه به طور مستند گردآوری شود. همچنین جمعی از فضلا و نویسندگان برجسته را، که برای تدوین این اثر مایل به همکاری بودند، فراخواند و پس از مصاحبه و امتحان، چهارتن را که واجد شرایط بودند انتخاب کرد و تألیف این کتاب را برعهدۀ آنان گذاشت. نویسندگان منتخب عبارت بودند از شمس العلما شیخ محمدمهدی عبد رب آبادی (متوفی ۱۳۳۱)، میرزاابوالفضل ساوجی (متوفی ۱۳۱۲)، ملاعبدالوهاب قزوینی معروف به ملاآقا (متوفی ۱۳۰۶) و میرزاحسن طالقانی. بار اصلی تألیف برعهدۀ عبد رب آبادی بود، به این ترتیب که مطالبی را که دیگر مؤلفان گردآوری کرده بودند، ترکیب و تألیف می کرد و به نگارش درمی آورد. اما با مرگ یا خروج برخی از اعضای انجمن نویسندگان و تنها ماندن عبد رب آبادی، بعدها سه تن دیگر به این جمع پیوستند، از جمله شخصی به نام غیاث الدین کاشانی که از جلد سوم تا هفتم در تألیف کتاب دست داشت. کتابت نامۀ دانشوران ناصری برعهدۀ میرزاطاهر همدانی خوشنویس و میرزامهدی آذربایجانی گذاشته شد. علاوه بر کتابخانۀ شخصی اعتضادالسلطنه، کتابخانه ای هم برای تألیف نامۀ دانشوران در اختیار مؤلفان قرار گرفته بود که شخصی به نام آقاسیدعلی کتابدار آن بود. نویسندگان کار خود را در ۱۲۹۶ زیرنظر اعتضادالسلطنه آغاز کردند.
چاررچوب تدوین شرح حالها
وی، چنانکه از دیباچۀ نامۀ دانشوران پیداست، برای گردآوری و تألیف شرح حالها چارچوب ویژه ای تعیین کرده بود که واجد برخی نکات درخور توجه است، از جمله اشتمال آن بر احوال همۀ دانشمندان جهان اسلام، رعایت ترتیب الفبایی و ذکر نام و لقب یا کنیۀ مشهورتر شخص، رعایت ترتیب سنوات در ذکر مطالب راجع به هر شخص، تشریح و توضیح و ضبط اصطلاحات و لغات دشوار و تفکیک نام های مشترک، درج گزیدۀ پرمایه ای از اشعار هر شخص و ترجمۀ آن ها به فارسی در صورت لزوم، ذکر حکایات و نوادر راجع به اشخاص، نگارش مطالب به نثری پاکیزه و سالم و درخور فهم همگان و بالاخره اجتناب از هرگونه تعصب و سختگیری و ذکر القاب ناشایست دربارۀ بزرگان دین، از شیعه و اهل سنت. همچنین مقرر شد که نویسندگان نوشته های خود را به رؤیت اعتضادالسلطنه برسانند تا خطاهای احتمالی آن ها را برطرف سازد. اعتضادالسلطنه امور مربوط به چاپ نامۀ دانشوران را به پسر خود، محمدحسن میرزا، سپرد.
جلد سوم به بعد
تألیف نامۀ دانشوران ناصری تا پایان جلد دوم از ۱۲۹۴ تا ۱۲۹۸، یعنی زمان مرگ اعتضادالسلطنه، زیرنظر وی ادامه یافت و از آن پس، نظارت بر تألیف و نشر آن برعهدۀ محمدحسن خان اعتضادالسلطنه قرار گرفت. و او تا پایان عمر عهده دار این امر بود. از جای جای روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه مقدار توجه و نظارت ناصرالدین شاه به این اثر پیداست.
ترتیب کتاب
...