موسیقی شعر عنوان کتابی است نوشتهٔ محمدرضا شفیعی کدکنی دربارهٔ وزن و قافیه و موسیقی شعر که به نقد و بررسی این عوامل پرداخته است.
تحریر محل نزاع (به جای مقدمه)
در بخشی از کتاب آمده:ممکن است فردا، یا همین امروز عصر، عقیدهٔ دیگری داشته باشم ولی در این لحظه با اطمینان خاطر می توانم بگویم: شعر حادثه ای است که در زبان روی می دهد و در حقیقت، گویندهٔ شعر، با شعر خود، عملی در زبان، انجام می دهد که خواننده، میان زبان شعری او، و زبان روزمرّه و عادی ـ یا به قول ساختگرایان چک: زبان اتوماتیکی ـ تمایزی احساس می کند. این تمایز می تواند علل بسیاری داشته باشد، عللی شناخته شده و عللی غیرقابل شناخت. اتفاقاً شعر حقیقی، شعر ادبی، همان شعری است که علت تمایز آن از زبان مبتذل و معمول، در تمام ساحات، قابل تعلیل و تحلیل نیست. نمونه اش شعر حافظ. شما نمی توانید بگویید در:
تمایز این زبان، از زبان مبتذل روزمرّه، در توازن دو مصرع و برابری آنها با وزن «فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلات» است که مثلاً در زبان روزمرّه کسی به صورت موزون سخن نمی گوید، و نیز نمی توانید بگویید هم آهنگی و تقارن قافیه های راز و ناز در طول غزل و … است و نیز نمی توانید کاربرد تک تک کلمات را که متمایز از زبان روزمرّه است، دلیل شعریت آن بدانید، و می بینید که هیچ استعاره و مجاز و کنایه و تشبیهی هم در آن نیست، هرچه هست در نفس کاربرد زبان است.یکی از صورتگرایان روسی، شعر را «رستاخیز کلمه ها» خوانده است، او درست به قلب حقیقت دست یافته، زیرا در زبان روزمرّه، کلمات طوری به کار می روند که اعتیادی و مرده اند، و به هیچ روی توجه را جلب نمی کنند ولی در شعر، و ای بسا که با مختصر پس و پیش شدن، این مردگان زندگی می یابند و یک کلمه که در مرکز مصراع قرار می گیرد سبب زندگی تمام کلمات دیگر می شود. مثلاً همان تعبیر «چه سنجد؟» در بیت حافظ، مرکز این رستاخیز است. معلوم نیست چگونه، درین بافت، این تعبیر چنین تشخص و تمایزی یافته است. به طور مبهم می توان آن را احساس کرد امّا علت و راز آن را نمی توان بیان داشت. منظور، استعمال «چه سنجد با…» درین مورد خاص است نه این که تصور کنید، چنین تعبیری اختراع حافظ است، ادبیات فارسی (نظم و نثر قبل از حافظ) پر است از این تعبیر و شاید، بی فایده نباشد یادآوری این نکته که یکی از شاعران بزرگ خودمان نیز گویا، شعر را رستاخیز کلمات تلقی می کرده است و عقیده داشته است که این رستاخیز کلمات سبب «حشر معانی»، می شود و این تعبیر حشر معانی او، خود چشم انداز دیگری است از این مفهوم:
اگر بپذیریم که مرز «شعر و ناشعر» همین رستاخیز کلمه هاست، یعنی تمایز و تشخص بخشیدن به واژه های زبان، آنگاه به این نتیجه خواهیم رسید که چون «رستاخیز کلمه ها» یا صورت تشخص یافتن آن ها در زبان، می تواند هم علل و هم صوَر بسیاری داشته باشد، پس شعر هم می تواند تعاریف متعدد از چشم اندازهای متعدد، داشته باشد. کسی که در تعریف شعر، وزن و قافیه را اساس قرار می دهد، درک او از قیامت کلمه ها، و تمایز زبان شعر از زبان مبتذل و اتوماتیکی، در حد وجود وزن و قافیه یا عدم آنهاست، آن که فراتر ازین می رود، و شعر را در کاربرد مجازی زبان تعریف می کند، او نیز تمایز یا قیامت کلمات را در جابه جا شدن مورد استعمال آن ها می داند، و بدین گونه هرکسی از ظن خود، یار این مفهوم می شود.از آنجا که قوانین ادب و تحقیقات زبانشناسی و بوطیقاهای کهنه و نو، هیچ گاه نخواهند توانست علل پیچیده و رازهای سر به مهر شاهکارهای شعری را تعلیل و تحلیل کنند، هیچ گاه، هیچ کس نخواهد توانست از شعر تعریفی جامع و مانع عرضه دارد و هر کس به تناسب آگاهی هایی که در جهت شناخت و تمایز ساحت های زبانی از یکدیگر دارد، تعریفی از شعر عرضه می کند و پس از چندی بر اثر تغییر میزان آگاهی او از تمایز ساحت های زبانی، تعریفش نیز از شعر دگرگون می شود و به همین دلیل بود که من در آغاز این یادداشت متذکر شدم که این عقیدهٔ من است در این لحظه و شاید فردا یا همین امروز عصر، عقیده ام دگرگون شود. از همین جا می توان طبقاتی بودن مصداق و نسبی بودن مفهوم شعر را نیز دریافت.
تحریر محل نزاع (به جای مقدمه)
در بخشی از کتاب آمده:ممکن است فردا، یا همین امروز عصر، عقیدهٔ دیگری داشته باشم ولی در این لحظه با اطمینان خاطر می توانم بگویم: شعر حادثه ای است که در زبان روی می دهد و در حقیقت، گویندهٔ شعر، با شعر خود، عملی در زبان، انجام می دهد که خواننده، میان زبان شعری او، و زبان روزمرّه و عادی ـ یا به قول ساختگرایان چک: زبان اتوماتیکی ـ تمایزی احساس می کند. این تمایز می تواند علل بسیاری داشته باشد، عللی شناخته شده و عللی غیرقابل شناخت. اتفاقاً شعر حقیقی، شعر ادبی، همان شعری است که علت تمایز آن از زبان مبتذل و معمول، در تمام ساحات، قابل تعلیل و تحلیل نیست. نمونه اش شعر حافظ. شما نمی توانید بگویید در:
تمایز این زبان، از زبان مبتذل روزمرّه، در توازن دو مصرع و برابری آنها با وزن «فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلات» است که مثلاً در زبان روزمرّه کسی به صورت موزون سخن نمی گوید، و نیز نمی توانید بگویید هم آهنگی و تقارن قافیه های راز و ناز در طول غزل و … است و نیز نمی توانید کاربرد تک تک کلمات را که متمایز از زبان روزمرّه است، دلیل شعریت آن بدانید، و می بینید که هیچ استعاره و مجاز و کنایه و تشبیهی هم در آن نیست، هرچه هست در نفس کاربرد زبان است.یکی از صورتگرایان روسی، شعر را «رستاخیز کلمه ها» خوانده است، او درست به قلب حقیقت دست یافته، زیرا در زبان روزمرّه، کلمات طوری به کار می روند که اعتیادی و مرده اند، و به هیچ روی توجه را جلب نمی کنند ولی در شعر، و ای بسا که با مختصر پس و پیش شدن، این مردگان زندگی می یابند و یک کلمه که در مرکز مصراع قرار می گیرد سبب زندگی تمام کلمات دیگر می شود. مثلاً همان تعبیر «چه سنجد؟» در بیت حافظ، مرکز این رستاخیز است. معلوم نیست چگونه، درین بافت، این تعبیر چنین تشخص و تمایزی یافته است. به طور مبهم می توان آن را احساس کرد امّا علت و راز آن را نمی توان بیان داشت. منظور، استعمال «چه سنجد با…» درین مورد خاص است نه این که تصور کنید، چنین تعبیری اختراع حافظ است، ادبیات فارسی (نظم و نثر قبل از حافظ) پر است از این تعبیر و شاید، بی فایده نباشد یادآوری این نکته که یکی از شاعران بزرگ خودمان نیز گویا، شعر را رستاخیز کلمات تلقی می کرده است و عقیده داشته است که این رستاخیز کلمات سبب «حشر معانی»، می شود و این تعبیر حشر معانی او، خود چشم انداز دیگری است از این مفهوم:
اگر بپذیریم که مرز «شعر و ناشعر» همین رستاخیز کلمه هاست، یعنی تمایز و تشخص بخشیدن به واژه های زبان، آنگاه به این نتیجه خواهیم رسید که چون «رستاخیز کلمه ها» یا صورت تشخص یافتن آن ها در زبان، می تواند هم علل و هم صوَر بسیاری داشته باشد، پس شعر هم می تواند تعاریف متعدد از چشم اندازهای متعدد، داشته باشد. کسی که در تعریف شعر، وزن و قافیه را اساس قرار می دهد، درک او از قیامت کلمه ها، و تمایز زبان شعر از زبان مبتذل و اتوماتیکی، در حد وجود وزن و قافیه یا عدم آنهاست، آن که فراتر ازین می رود، و شعر را در کاربرد مجازی زبان تعریف می کند، او نیز تمایز یا قیامت کلمات را در جابه جا شدن مورد استعمال آن ها می داند، و بدین گونه هرکسی از ظن خود، یار این مفهوم می شود.از آنجا که قوانین ادب و تحقیقات زبانشناسی و بوطیقاهای کهنه و نو، هیچ گاه نخواهند توانست علل پیچیده و رازهای سر به مهر شاهکارهای شعری را تعلیل و تحلیل کنند، هیچ گاه، هیچ کس نخواهد توانست از شعر تعریفی جامع و مانع عرضه دارد و هر کس به تناسب آگاهی هایی که در جهت شناخت و تمایز ساحت های زبانی از یکدیگر دارد، تعریفی از شعر عرضه می کند و پس از چندی بر اثر تغییر میزان آگاهی او از تمایز ساحت های زبانی، تعریفش نیز از شعر دگرگون می شود و به همین دلیل بود که من در آغاز این یادداشت متذکر شدم که این عقیدهٔ من است در این لحظه و شاید فردا یا همین امروز عصر، عقیده ام دگرگون شود. از همین جا می توان طبقاتی بودن مصداق و نسبی بودن مفهوم شعر را نیز دریافت.
wiki: موسیقی شعر