شاهان ساسانی به شهرسازی دلبستگی داشتند و توجه بسیار به ساختمان شهرها و آبادانی داشته اند و تقریباً می توان گفت که به نام هریک از آن ها یک یا چند شهر وجود داشته است. شاهان ایران بخصوص شهریاران ساسانی به شهرسازی اهمیت بسیار می دادند. ساسانیان بانیانِ بزرگ شهرها به شمار می روند، و منابع تاریخی از وسعتِ شهرسازی که تقریباً در زمان همهٔ شاهانِ این سلسله معمول بود گواهی می دهد. برپایهٔ آنچه که از آثار نویسندگانِ عرب و ایرانی برمی آید شاهنشاهان ساسانی علاوه بر ایجاد سازمان های سیاسی و اداری، هیچگاه از عمران و آبادی شهرها غفلت نورزیدند.
سکه های ساسانی
ضرابخانه های ساسانی
معماری ساسانی
در بین شهریاران سلسله ساسانی یکی از نشانه های بهتر رهبری کردن هر شاهنشاه توجه وی به ساختمان و آبادانی شهر و ساختن شهرهای تازه است. به همین دلیل هر یک از شاهنشاهان آن سلسله می کوشیدند شهرهائی را پی افکند یا شهرهای کهن را نوسازی کند. در این دوره شهرسازی ساسانیان در هم جا کم وبیش یکسان بود، و بر آن بودند که جهان چهار بخش دارد و شهرها باید طوری ساخته شوند که به چار سوی جهان گشوده شوند. ظهور دولت ساسانی در واقع اولین حرکت جامعه بشری برای رسیدن به قدرت است، یعنی نطفه اصلی این دولت در شهر بسته شده است. به همین دلیل شهر پایه نهادهای اجتماعی- اقتصادی، بازرگانی و سیاسی دولت ساسانی بود. پادشاهان ساسانی به تدریج شهرهای خودیار را تسخیر کرده و به ساختن شهرهای جدید همت گماشتند. شهرهای بسیاری به نام پادشاهان ساخته شد. بنیاد هشت شهر به نام اردشیر نسبت می دهند. بنای تعدادی از شهرها نیز به شاپور نسبت داده شده است و شهرهایی را هم به قباد نسبت داده اند. مسلماً روند احداث شهر توسط پادشاهان همواره آهنگ ثابت و یکنواختی نداشته اند. در دوره هایی که پادشاهان قدرتمند بر کشور حاکم می شدند، تعداد زیادی شهر احداث می شد و در زمانی که قدرت به تقریب پادشاهان ضعیف می شد، جریان احداث شهر کند می گردید.
شهرهایی که در دوره ساسانیان ساخته شدند، بیشتر سیاسی-اداری بودند که به شهرهای شاهی معروف بودند و هر حاکمی اجازه شهرسازی را نداشت، سپس عوامل دیگری مانند عوامل تجاری، نظامی نقش داشتند. در این دوره توانایی و بنیان اقتصادی کشور در حدی بود که بازرگانی، و تولید صنایع دستی را تا آن حد رونق بخشید که منجر به احداث شهرهای نوین شده است. همچنین قدرت نظامی ساسانیان به گونه ای بود که پهنه وسیعی را در بر می گرفت و امکان مبادلات اقتصادی بین شهرهای کهن، و بازرگانی سرزمین های مجاور را با مراکز تجمع و سکونتگاه های ایران در راه های امن ممکن سازد. اکثر شاهان ساسانی به احداث شهرهای نو پرداختند. شهرهایی که توسط فرمانروایان بنیاد یافته یا احیاء گردیدند، طبق سنت معمول با نام شاه همراه بودند و واژه هایی به آن ها افزوده می شد که اغلب از شادی، شکوه و عظمت، نیک بختی و پیروزی فرمانروا یا مفاهیم مشابه آن ها بود. نام اغلب این شهرها در روایات ایرانی و عرب و کتب تاریخی ثبت گردیده است، بیشتر این کتب ترجمه و برگردان کتاب خداینامک دوران ساسانی می باشند. از منابع دیگر رسالهٔ پهلوی، شهرستان های ایران است. این رساله شامل اسم و شرح ساختن عده ای از شهرهای بزرگ توسط فرمانروایان ایران از قدیم ترین ایام تا زمان ساسانیان می باشد که در آن پایه گذاری بیش از ۲۶ شهر به فرمانروایان ساسانیان نسبت داده شده است. همچنین کتیبه شاپور یکم در نقش رستم که فهرست شهرهایی که در قلمرو فرمانروا بوده، یاد شده است. مورخین رومی و ارمنی نیز در کتاب های خود از شهرهای آن دوره نام برده اند. سکه های ساسانی نیز از مدارک گرانقدری می باشد که در شناسائی نام شهرهای ساسانی مؤثرند، در پشت این سکه ها مخصوصاً از زمان بهرام چهارم نام شهری که سکه در آن ضرب شده، نقش گردیده است و این روش تا پایان عهد ساسانیان ادامه می یابد که نام شهرها در پشت سکه های خسرو پرویز از سایر فرمانروایان بیشتر و چشم گیرتراست.
فردوسی در دفتر ششمِ شاهنامه، شرح شهرسازی اردشیر بابکان را این گونه گزارش داده است:
سکه های ساسانی
ضرابخانه های ساسانی
معماری ساسانی
در بین شهریاران سلسله ساسانی یکی از نشانه های بهتر رهبری کردن هر شاهنشاه توجه وی به ساختمان و آبادانی شهر و ساختن شهرهای تازه است. به همین دلیل هر یک از شاهنشاهان آن سلسله می کوشیدند شهرهائی را پی افکند یا شهرهای کهن را نوسازی کند. در این دوره شهرسازی ساسانیان در هم جا کم وبیش یکسان بود، و بر آن بودند که جهان چهار بخش دارد و شهرها باید طوری ساخته شوند که به چار سوی جهان گشوده شوند. ظهور دولت ساسانی در واقع اولین حرکت جامعه بشری برای رسیدن به قدرت است، یعنی نطفه اصلی این دولت در شهر بسته شده است. به همین دلیل شهر پایه نهادهای اجتماعی- اقتصادی، بازرگانی و سیاسی دولت ساسانی بود. پادشاهان ساسانی به تدریج شهرهای خودیار را تسخیر کرده و به ساختن شهرهای جدید همت گماشتند. شهرهای بسیاری به نام پادشاهان ساخته شد. بنیاد هشت شهر به نام اردشیر نسبت می دهند. بنای تعدادی از شهرها نیز به شاپور نسبت داده شده است و شهرهایی را هم به قباد نسبت داده اند. مسلماً روند احداث شهر توسط پادشاهان همواره آهنگ ثابت و یکنواختی نداشته اند. در دوره هایی که پادشاهان قدرتمند بر کشور حاکم می شدند، تعداد زیادی شهر احداث می شد و در زمانی که قدرت به تقریب پادشاهان ضعیف می شد، جریان احداث شهر کند می گردید.
شهرهایی که در دوره ساسانیان ساخته شدند، بیشتر سیاسی-اداری بودند که به شهرهای شاهی معروف بودند و هر حاکمی اجازه شهرسازی را نداشت، سپس عوامل دیگری مانند عوامل تجاری، نظامی نقش داشتند. در این دوره توانایی و بنیان اقتصادی کشور در حدی بود که بازرگانی، و تولید صنایع دستی را تا آن حد رونق بخشید که منجر به احداث شهرهای نوین شده است. همچنین قدرت نظامی ساسانیان به گونه ای بود که پهنه وسیعی را در بر می گرفت و امکان مبادلات اقتصادی بین شهرهای کهن، و بازرگانی سرزمین های مجاور را با مراکز تجمع و سکونتگاه های ایران در راه های امن ممکن سازد. اکثر شاهان ساسانی به احداث شهرهای نو پرداختند. شهرهایی که توسط فرمانروایان بنیاد یافته یا احیاء گردیدند، طبق سنت معمول با نام شاه همراه بودند و واژه هایی به آن ها افزوده می شد که اغلب از شادی، شکوه و عظمت، نیک بختی و پیروزی فرمانروا یا مفاهیم مشابه آن ها بود. نام اغلب این شهرها در روایات ایرانی و عرب و کتب تاریخی ثبت گردیده است، بیشتر این کتب ترجمه و برگردان کتاب خداینامک دوران ساسانی می باشند. از منابع دیگر رسالهٔ پهلوی، شهرستان های ایران است. این رساله شامل اسم و شرح ساختن عده ای از شهرهای بزرگ توسط فرمانروایان ایران از قدیم ترین ایام تا زمان ساسانیان می باشد که در آن پایه گذاری بیش از ۲۶ شهر به فرمانروایان ساسانیان نسبت داده شده است. همچنین کتیبه شاپور یکم در نقش رستم که فهرست شهرهایی که در قلمرو فرمانروا بوده، یاد شده است. مورخین رومی و ارمنی نیز در کتاب های خود از شهرهای آن دوره نام برده اند. سکه های ساسانی نیز از مدارک گرانقدری می باشد که در شناسائی نام شهرهای ساسانی مؤثرند، در پشت این سکه ها مخصوصاً از زمان بهرام چهارم نام شهری که سکه در آن ضرب شده، نقش گردیده است و این روش تا پایان عهد ساسانیان ادامه می یابد که نام شهرها در پشت سکه های خسرو پرویز از سایر فرمانروایان بیشتر و چشم گیرتراست.
فردوسی در دفتر ششمِ شاهنامه، شرح شهرسازی اردشیر بابکان را این گونه گزارش داده است:
wiki: شهرهای ساسانی