ساعت ابی

ساعت آبی. از حدود ۴ هزار سال قبل نشانه هایی از بکارگیری ابزار برای سنجش زمان مشاهده شده است. در مصر- ایران - عراق- هند و تمدن های قدیم ابزارهایی پیدا شده که باستان شناسان می گویند برای سنجش زمان بوده است. اما بنظر بیشتر پژوهشگران این ابزارها برای سنجش زمان نبوده بلکه بیشتر جنبه مذهبی و دینی داشته است. در گذشته بشر برای دانستن وقت و زمان، با توجه به تجربه و دانش زمانه، ابزارهایی را اختراع کرده و مورد استفاده قرار داده است، که استفاده از آفتاب و آب مهم ترین آن ها بوده است. ساعت با فرم نوینش (۲۴ ساعتی) از قرن پانزدهم میلادی مورد استفاده بوده و در یک قرن گذشته رواج عمومی پیدا کرده است.
ساعت آبی ایرانی ابزاری ساده و در عین حال بسیار دقیق، کارآمد و همیشگی بوده و در زندگی کشاورزی جامعه ایران به ویژه در مناطق کویری که آب مایه حیات و عنصر اصلی زندگی اجتماعی بوده ضروری و نقش کارآمدی داشته است. با مطالعه استفاده از ساعت آبی در کشورهای مختلف می توان گفت در هیچ جای جهان ساعت آبی به اندازه ایران کارآمد و تأثیرگذار و مستمر نبوده است این ساعت حتی در زمانی که ۵۰ سال قبل ساعت های نوین به بازار آمده بود با آن ها رقابت می کرد و کشاورزان حاضر به کنار گذاشتن آن و استفاده از ساعت های نوین نبودند.
کالیستنس مورخ یونانی که در لشکرکشی اسکندر مقدونی به ایران همراه او بود و رویدادهای روز و مشاهداتش را همیشه یادداشت می کرد در یادداشتی که بعداً با محاسبات تقویمی معلوم شده که متعلق به سپتامبر ۳۲۸ پیش از میلاد است نوشته است: در اینجا (ایران)، در دهکده ها که آب را برحسب نوبت به کشاورزان برای آبیاری می دهند، یک فرد از میان آنان (کشاورزان) انتخاب می شود تا بر زمان نوبت (و تقسیم زمانی سهام) نظارت داشته باشد.. این فرد در کنار مجرای اصلی آب و محل انشعاب آن میان کشاورزان، بر سکویی می نشیند و ظرفی فلزی را که سوراخ بسیار ریزی در آن تعبیه شده است در ظرفی بزرگتر و پر از آب قرار می دهد که پس از پر شدن ظرف کوچک (یک بار یا چند بار) که به آهستگی و طبق محاسبه قبلی ابعاد سوراخ آن صورت می گیرد، آب را قطع و آن را به جوی کشاورز دیگر باز می کند و این کار دائمی است و این وسیله (ساعت آبی) عدالت را برقرار کرده و از نزاع کشاورزان بر سر آب مانع می شود و … با توجه به این گزارش کالیستنس می توان گفت که ساعت آبی قبل از دوره اسکندر مقدونی در ایران گسترده بوده و اختراع آن باید سده های قبل در ایران روی داده باشد.
ساعت آبی انواعی داشته اما ساده ترین و دقیق ترین آن ساعت آبی ایرانی پنگان یا فنجان بوده است که بر اساس دو ظرف و دستکم یک محاسبه گر انسانی و تعدادی سنگ ریزه یا تشله قرار داشته است.پنگان در دوره اسلامی، بنکام و فنجان هم نامیده شده است. در طبقه بندی علوم اسلامی، ساخت و کاربرد پنگان و دیگر انواع ساعت های آبی جزو علم ” البنکامات ” که از فروع علم هندسه به شمار می آمده بوده است. علم البنکامات را چنین تعریف کرده اند: علمی که با شناختن و به کار بردن ابزار آن، زمان اندازه گیری می شود و هدف ازآن آگاهی از اوقات نماز و نیایش های شبانه و نظر و تأمل در امور مملکت و رعیت که با وقت و زمان ارتباط پیدا می کرده بوده است. کسانی که به پنگان و علم البنکامات می پرداخته اند، «فنجامییّن» لقب داشته اند .پرونده:
.بر اساس بررسی های اولیه ساعتی آبی در ایران دست کم ثبت مکتوب و کاربرد ۲۴۰۰ ساله دارد.

ساعت آبی. اسبابی کهن برای اندازه گیریِ زمان، براساس جریان تدریجیِ آب. شکلی از آن که سرخ پوستانِ امریکایِ شمالی و برخی از مردمانِ افریقا به کار می برند عبارت بود از قایقی کوچک یا ظرفی شناور که آب از دورنِ حفره ای وارد آن می شد تا این که آن را غرق می کرد. شکل دیگرِ آن ظرفی پر از آب بود که آبِ آن از حفره ای بیرون می رفت و زمان را از روی خطوط درجه بندی شده، براساس سطح آب باقی ماندۀ درون ظرف، می خواندند. این نوع ساعت آبی را احتمالاً کَلدانیانِ بابِلِ باستان اختراع کردند. نمونه های مصریِ آن مربوط به قرن ۴پ م است. در درجه بندیِ نمونه هایِ ابتدایی این اسباب، این واقعیت را درنظر نمی گرفتند که فشار براثر خروجِ آب کاهش می یابد و جریانِ آن کُندتر می شود. رومی ها ساعتی آبی ابداع کردند که عبارت بود از استوانه ای که آب از مخزنی درون آن می چکید و یک شناور امکان خواندن مقیاسی از روی دیوارۀ استوانه را فراهم می کرد. از ساعت های آبی برای مقاصد بسیار، ازجمله برای تعیین زمانِ سخنرانیِ سخنوران، استفاده می شد. در اواخر قرن ۱۶، گالیله از ساعتی که مایعِ آن، به جایِ آب، جیوه بود برای زمان سنجِی آزمایشِ سقوطِ اجسام استفاده کرد.